Wat is een dictatuur?
Wat is een dictatuur?
Laatste update: 05-12-2025
Een land besturen kan op verschillende manieren. Dat kan bijvoorbeeld democratisch, zoals in de meeste landen in Europa gebeurt. Of, als iemand alle macht zelf wil hebben en niks wil overleggen, kan die persoon het land besturen als een dictatuur. Hoe dat precies werkt, wat het betekent voor de bevolking, en hoe een land een dictatuur wordt, lees je in dit artikel.
Redacteur: Hylkje Kroon
Wat zijn de kenmerken van een dictatuur?
Een dictatuur is een vorm van land besturen waarbij alle macht in de handen ligt van één persoon of van een klein groepje mensen. Dat betekent dat alle besluiten worden gemaakt door deze leider(s); er is namelijk geen scheiding der machten. Een dictatuur is kort gezegd het tegenovergestelde van een democratie.
Een dictatuur heeft in de praktijk vaak een aantal kenmerken:
Verkiezingen
In een dictatuur zijn geen verkiezingen óf er zijn schijnverkiezingen. Dat eerste betekent dat je nooit meer mag stemmen. Het land wordt immers geleid door de dictator of diens partij, familie of vrienden. Er valt dus niet zoveel meer te kiezen. In sommige dictatoriale landen worden wel verkiezingen gehouden. Vaak zijn die alleen voor de show. Bij zulke verkiezingen zorgt de dictator ervoor dat er geen échte tegenpartij is om op te stemmen, of worden stemmen vals geteld of gemanipuleerd. Maar het kan ook gebeuren dat je niet op iemand anders durft te stemmen omdat je bang bent om gestraft te worden.
In Belarus vinden begin 2025 verkiezingen plaats. Buitenlandse journalisten worden uitgenodigd om verslag te doen. Dat is bijzonder, want meestal mogen journalisten het land niet in. Belarus wordt namelijk ook wel de laatste dictatuur van Europa genoemd. President Loekasjenko is er al sinds 1994 aan de macht:
De journalisten denken dat Loekasjenko de pers uitnodigt zodat de verkiezingen echt lijken.
Beperking van burgerrechten
Een ander belangrijk kenmerk is dat veel rechten die in een democratisch land bestaan, in een dictatuur zijn afgeschaft. Mensenrechten bijvoorbeeld. Zo is er geen vrijheid van meningsuiting, dus durf je je niet uit te spreken tegen de dictator uit angst voor straf. In Nederland, een democratisch land, mag je hardop zeggen dat je de premier stom vindt. Daarvoor mag je nooit gestraft worden. In een dictatuur loop je het risico om daarvoor wél gestraft te worden. Ook wordt de vrijheid van religie vaak ingeperkt, dus moet iedereen hetzelfde geloven. Dat gebeurde bijvoorbeeld in Spanje, waar generaal Franco tot 1975 aan de macht was:
Tijdens het dictatoriale bewind van de streng katholieke Franco kwamen opsluiting, onderdrukking en marteling elke dag voor. Daarnaast was iedereen verplicht de katholieke kerk aan te hangen.
Geen vrije pers
In een dictatuur wordt de pers gecontroleerd. Dat heet censuur. De pers wordt namelijk ook wel de waakhond van de democratie genoemd. Journalisten controleren wat de machthebbers doen, sporen corruptie op en onthullen dingen die de dictators geheim willen houden. Met censuur zorgt een dictator ervoor dat dat allemaal niet mogelijk is. Ze dwingen af dat het nieuws dat over ze verspreid wordt alleen maar positief is. In een dictatuur lees je in de krant dus nooit iets slechts over de leiders of het land. Al dat ‘goede’ nieuws heet propaganda. Hier lees je hoe belangrijk persvrijheid is.
"In een dictatuur mogen bepaalde verhalen niet verteld worden."
Beperking van rechtspraak
Ook rechters zijn niet onafhankelijk in een dictatuur. De scheiding der machten is immers opgeheven. Rechters spreken dus in het voordeel van de dictator. Dat betekent dat politieke tegenstanders via schijnprocessen veroordeeld kunnen worden. En dat wetten gebruikt mogen worden om mensen te onderdrukken in plaats van te beschermen. Als je een tegenstander van het regime bent, loop je dus vaak gevaar.
Geweld en onderdrukking
In dictaturen zetten leiders geweld in om burgers en (politieke) tegenstanders te onderdrukken. Dat begint vaak klein, bijvoorbeeld door intimidatie. Maar geleidelijk aan wordt het geweld steeds groter. Van de oprichting van geheime diensten, tot het gevangen nemen van mensen, tot verdwijning, marteling en moord.
In Noord-Korea zijn strafkampen om tegenstanders op te sluiten. Het gaat er daar vaak gewelddadig aan toe. Maar ook in Belarus zijn burgers bang om hun mening te uiten uit angst voor opsluiting:
Persoonsverheerlijking
Een ander kenmerk van een dictatuur is dat leiders vaak worden verheerlijkt. Zo hangen er grote portretten van hen op scholen of in ziekenhuizen. Ook worden er parades georganiseerd, zie je graffititekeningen op muren, of worden er liedjes geschreven. Met zulke verheerlijking willen dictators het gevoel wekken dat ze sterk en goed zijn. Of dat zij hét persoon zijn die het land beter maakt.
Verschillende vormen van dictatuur
Tot slot zijn er verschillende namen om de vorm van een dictatuur aan te duiden. Zo is er een militaire dictatuur waarbij de macht bij het leger of groepje hoge officieren ligt. Ook is er een éénpartijstaat of eenpartijstelsel, waarbij één politieke partij alle macht in handen heeft en andere partijen verboden of machteloos zijn. Als álle macht in de handen van één persoon ligt, heet dat een autocratie. En als in die autocratie een koning of sultan de macht heeft, heet dat een absolute monarchie.
Hoe wordt een land een dictatuur?
In de recente geschiedenis zijn er meerdere voorbeelden van landen die van een democratie een dictatuur werden. Dit gebeurde op verschillende manieren, bijvoorbeeld door verkiezingen, een staatsgreep of revoluties. Vaak vond er voor die verandering politieke onrust plaats, wat ervoor zorgt dat mensen een nieuw bestuur wilden:
Zo verkeert Duitsland na de Eerste Wereldoorlog in een economische crisis en er heerst politieke chaos. Door die onrust komen Adolf Hitler en zijn partij in 1933 met verkiezingen aan de macht. Niet lang daarna verandert Hitler Duitsland in een dictatuur.
Iran wordt in 1979 een dictatuur na een revolutie. Tot 1979 werd het land geleid door de sjah, een autoritaire koning die het land moderniseert. De sjah gaf weinig ruimte geeft aan politieke tegenstand. Onder leiding van ayatollah Khomeini komen miljoenen Iraniërs in opstand. Toen de sjah vertrok, nam Khomeini de volledige macht over. Hij voert strenge perscontrole in, stopt de modernisering en verbiedt kritiek op het regime. Ook na de dood van Khomeini blijft het land een theocratische dictatuur waarin religieuze leiders het land besturen. Er zijn veel protesten tegen het regime en de strenge regels in Iran. Hoe de Iraanse Revolutie precies ging, zie je hier:
Een ander voorbeeld van een land dat van een democratie een dictatuur wordt, is Chili. Chili werd tot 1973 geleid door de democratisch gekozen president Salvador Allende. Allende was een linkse socialistische leider, maar het land had veel economische problemen en er was onrust. Daarom pleegt het Chileense leger op 11 september 1973 een gewelddadige staatsgreep. Legergeneraal Augusto Pinochet neemt de volledige macht over en verandert het land in een militaire dictatuur. Hij verbiedt politieke partijen, arresteert zijn tegenstanders, en schaft de grondwet, het parlement en persvrijheid af.
Arturo Jirón was Minister van Volksgezondheid ten tijde van de staatsgreep in Chili. Hij was onderweg naar zijn werk en kwam middenin het geweld terecht. Hij werd opgepakt en in een concentratiekamp opgesloten. In deze aflevering van Andere Tijden is het hele interview te zien.
In het geval van Chili werd de democratie dus vrij plotseling afgeschaft, maar vaak gaat het geleidelijk. Zodra de partij of persoon met dictatoriale plannen de macht heeft, worden beetje bij beetje de pijlers van de democratie afgebroken. Net zolang totdat de dictator uiteindelijk alle macht in het land voor zichzelf heeft.
Hoe is het leven in een dictatuur?
Je hebt al gelezen dat je in een dictatuur minder rechten hebt dan in een democratie. Toch is het voor buitenstaanders moeilijk om te bepalen hoe het leven in een dictatuur écht is. Zo durven tegenstanders zich vaak niet uit te spreken omdat ze bang zijn voor straf, of dat ze worden afgeluisterd door de overheid.
Maar niet alleen tegenstanders hebben die angst. Ook gewone burgers durven vaak geen kritiek te geven of hun mening te uiten. Als je bijvoorbeeld op Cuba of in Belarus verslag wil doen van het leven, loopt er een overheidsmedewerker mee om te kijken wat je filmt of om te controleren wat de geïnterviewde over het land zegt:
Hoe ga je van een dictatuur (terug) naar een democratie?
In het begin van de 20e eeuw waren er veel dictaturen in Europa. Dat kwam voort uit de chaos na de Eerste Wereldoorlog, economische crises en angst voor het communisme. De bevolking had destijds behoefte aan sterke leiders die ze het idee gaven dat ze deze chaos konden oplossen. Naast Duitsland, werden ook Italië, Spanje, Portugal, Polen, Hongarije, Roemenië, Bulgarije, Griekenland en de Sovjet-Unie door dictators bestuurd.
In Duitsland valt de dictatuur wanneer de geallieerden de macht van Hitler overnemen nadat ze het Duitse leger verslaan. Ze schaffen het naziregime af en berechten iedereen die er een grote rol in speelde. Het land wordt in tweeën verdeeld en van West-Duitsland wordt een democratie gemaakt. Er komt een nieuwe grondwet en vervolgens keren vrije verkiezingen, meerdere partijen, een parlement en onafhankelijke media terug. Ook krijgen burgers weer inspraak en vrijheid in het land. Na de val van de Berlijnse Muur sluit ook Oost-Duitsland zich aan bij de democratische rechtstaat van de Bondsrepubliek Duitsland.
Spanje wordt tot 1975 door generaal Franco geregeerd. Het land had geen politieke partijen, persvrijheid of oppositie. In zijn testament legt Franco vast dat de katholieke koning Juan Carlos zijn opvolger wordt. Hij hoopte namelijk dat Carlos zijn regime zou voortzetten. Maar als Franco in 1975 overlijdt, kiest de koning ervoor om niet de dictatuur voort te zetten, maar om het land te hervormen tot een democratie. Hij benoemt een premier, legaliseert politieke partijen, en al snel vinden er vrije verkiezingen plaats. In 1978 stemt het volk voor een nieuwe democratische grondwet, en daarmee wordt Spanje officieel een parlementaire democratie.
"Geen Franco meer, nu komt de vrijheid!"
In Portugal gaat het weer anders. Het land is tot 1970 in handen van dictator Salazar. Salazar geeft het dictatoriale stokje over aan Marcello Caetano, maar de Portugezen zijn het zat om te vechten in de koloniale oorlogen die het land voert. Op 25 april 1974 pleegt een groep jonge legerofficieren een vreedzame militaire staatsgreep. Ze willen leven een democratie. De bevolking steunt de staatsgreep massaal. De soldaten gebruiken geen geweld en steken anjers in de loop van hun geweren tijdens de staatsgreep. Daarom wordt deze revolutie de Anjerrevolutie genoemd. De dictatuur stort diezelfde dag nog in, en een voorlopige burgerregering en militaire raad worden opgericht. Vervolgens komen er politieke partijen, en een jaar later wordt een democratische grondwet aangenomen.
Het voorkomen van een dictatuur
Die scheiding der machten die in het eerste hoofdstuk wordt genoemd, is in de grondwet van een democratie vastgelegd. Dat betekent dat het heel moeilijk is om het zomaar af te schaffen. Op deze manier zet je een leider met dictatoriale plannen dus eigenlijk buitenspel. Ook de vrijheid van meningsuiting, vrijheid van godsdienst, persvrijheid en kiesrecht staan in die grondwet vast.
Maar zelfs de grondwet is niet waterdicht. Via zware procedures en met goedkeuring van een meerderheid en verkiezingen kun je zelfs de belangrijke wetten in de grondwet aanpassen.
Dat is belangrijk om nooit te vergeten, want het betekent dat een democratie niet vanzelfsprekend is. Vrij reizen, denken, spreken en leven is iets waar je snel aan went als je in een democratie woont, maar een stabiele democratie is in veel landen in Europa dus een vrij recente staatsvorm.
Het is dus belangrijk dat je de democratie beschermt en koestert. Dat doe je door te stemmen op een partij waarvan jij vindt dat ze je standpunten verdedigt, en door bewust te zijn van de geschiedenis en de kenmerken van democratieën en dictaturen.
Als je meer wilt weten over de democratie, grondwet, of het belang van verkiezingen, klik dan hier.
In het kort
Een dictatuur is een vorm van land besturen waarbij alle macht in de handen ligt van één persoon of van een klein groepje mensen.
Kenmerken van een dictatuur zijn onder andere geen verkiezingen, beperkte burgerrechten en rechtspraak en geen vrije pers.
In de recente geschiedenis zijn er verschillende voorbeelden van landen die van een democratie een dictatuur werden. Vaak vond er voor die verandering onvrede, armoede of uitzichtloosheid plaats.
Een land kan plots een dictatuur worden, bijvoorbeeld door een staatsgreep. Of het gaat geleidelijk, bijvoorbeeld na verkiezingen. Dan breekt de partij of persoon met dictatoriale plannen beetje bij beetje de peilers van de democratie af.
Democratische landen hebben scheiding der machten vastgelegd in de grondwet om te voorkomen dat ze ooit dictaturen worden.
Geraadpleegde bronnen
En je weet het!
Anderen het laten weten?
