5 vragen en antwoorden over de Berlijnse Muur
Gepubliceerd: 18-10-2019
Laatste update: 14-02-2023
Van 1961 tot 1989 scheidt een brede muur West- en Oost-Berlijn van elkaar. Genadeloos worden families en vrienden van elkaar gescheiden. Het duurt maar liefst 28 jaar voordat de muur wordt afgebroken. Waarom moest Berlijn in twee delen worden gesplitst? Hoe is het voor de Berlijnse inwoners? En wat leidt tot de uiteindelijke val van de muur in 1989?
Redacteur: Tess de Bruijn
Waarom is er een Oost-Duitsland en een West-Duitsland van 1949-1990?
Het Verenigd Koninkrijk, de Sovjet-Unie en de Verenigde Staten delen begin 1945, vlak voor het einde van de Tweede Wereldoorlog, Duitsland op in drie bezettingszones. Later zal daar ook een deel onder Frans bestuur bijkomen. De oude hoofdstad Berlijn, gelegen in het Sovjet-deel, moet soeverein blijven en dus delen de machten de stad ook weer op in vieren.
De opdeling van Duitsland is aanvankelijk tijdelijk en enkel bedoeld om de grootmacht na de oorlog in te dammen. Na zo’n vier jaar komen de bezetters onderling in conflict. We staan aan het begin van de Koude Oorlog en Oost en West denken anders over hoe Europa eruit moet zien in de jaren na de Tweede Wereldoorlog. Moet het vooral een vrije open samenleving worden? Of juist een gesloten communistische zoals de Sovjet-Unie dat graag ziet?
De spanning tussen de grootmachten loopt nog verder op als het Westen in 1948 de D-mark invoeren als valuta in hun bezettingszones. De Sovjets reageren daarop met de invoering van de Ostmark en sluiten de grenzen. De bevoorrading van de inwoners van Berlijn in het westelijk deel komt in gevaar en dankzij een speciale luchtbrug lijden de mensen geen honger.
Op 24 juni 1948 blokkeren de Russen de westelijke sectoren. Na een jaar wordt de blokkade van Berlijn opgeheven en is de stad weer goed te bevoorraden.
Op 23 mei 1949 wordt De Bondsrepubliek Duitsland opgericht: een samenvoeging van de drie bezettingszones van de Fransen, de Britten en de Amerikanen. Op 7 oktober 1949 gaat de Sovjetzone op in de Duitse Democratische Republiek, ook wel de DDR.
Het is de Britse premier Winston Churchill die de scheidslijn tussen Duitsland en Europa het IJzeren Gordijn noemt.
Waarom wordt de Berlijnse Muur gebouwd?
Doordat de welvaart in de vrije BRD snel toeneemt en die in de DDR achterblijft, vluchten zo’n 3 miljoen Oost-Duitsers voor een betere toekomst naar het vrije westen. Om deze vluchtelingenstroom in te dammen plaatst de SU een groot hek werk op de grens van de DDR en de BRD: het IJzeren Gordijn. Deze scheiding trekken de Russisch gezinde Warschaupact-landen door langs hun grenzen.
Het IJzeren Gordijn splitst Europa jarenlang op. Aan de ene kant vind je de kapitalistische NAVO-landen, en aan de andere kant de communistische Warschaupact-landen. De grens sluit op 1952 en daarmee kunnen mensen niet meer gemakkelijk reizen van de DDR naar de BRD en andersom. Ook goederen kunnen niet meer vervoerd worden over de grens.
De Oost-Berlijnse Tatjana wordt voor de komst van de Muur verliefd op de West-Berlijnse Antonio, maar dan staat plots ineens de Muur tussen hen in. Bekijk alle uitzendingen op NPO Start.
Nu de DDR haar landsgrenzen gesloten heeft, is de enige manier om naar het vrije westen te vluchten via West-Berlijn. De stad ligt midden in het DDR-gebied maar Oost Duitsers kunnen hier nog vrij gemakkelijk van het DDR-deel naar het vrije Westelijke deel oversteken. Door daar het vliegtuig te pakken, kunnen zij alsnog naar West-Duitsland vluchten.
De bouw van een muur tussen Oost- en West-Berlijn ziet de Oost-Duitse regering als enige oplossing om die laatste vluchtroute te blokkeren. Veel DDR burgers zien die beslissing aankomen. In 1960 en 1961 vluchten maar liefst 2,6 miljoen inwoners naar het vrije westen. De Oost-Duitse regering besluit uiteindelijk van de een op de andere dag de muur te sluiten. Op 13 augustus 1961 is de muur definitief af en is Berlijn officieel in tweeën gedeeld.
Joachim Neumann kan bijna niet geloven dat de grens ineens gesloten is. Bekijk de hele uitzending op NPO Start.
Hoe ziet het dagelijkse leven aan weerszijden van de muur eruit?
De inwoners van Berlijn kunnen als ze op 13 augustus 1961 wakker worden nog niet helemaal bevatten dat de stad echt verdeeld is. Om een aantal praktische redenen is het namelijk alleen al lastig de stad op te delen. Veel voorzieningen zoals het elektriciteitsnetwerk en de waterwerken lopen kriskras door de stad en houden geen rekening met de eerdere zoneverdeling van de geallieerden. Maar belangrijker nog: hoe kunnen ze de mensen verbieden op bezoek te gaan bij familie en vrienden die toevallig in een ander stadsdeel wonen?
De Muur scheurt hele families uit elkaar. Zij mogen hun geliefden aan de andere kant van de muur niet meer bezoeken. Alleen buitenlanders en leden van de geallieerde bezettingsmachten mogen tussen de twee delen reizen. Veel metrostations worden dichtgetimmerd en gesloten. Vanuit West-Berlijn bereik je Oost-Berlijn enkel nog via Checkpoint Charlie: de controlepost aan de Friedrichstrasse. Zowel in West- als in Oost-Berlijn groeit er weerstand tegen de muur. De inwoners van West-Berlijn vinden het onbegrijpelijk dat het Westen niets doet om de Muur weg te krijgen. De Amerikaanse President John F. Kennedy bezoekt daarom op 23 juni 1963 Berlijn. Hij steekt het volk een hart onder de riem met zijn uitspraak “Ich bin ein Berliner”. De welvaart in Oost-Berlijn blijft sterk achter op het Westerse deel en de inwoners daar zien kijken jaloers naar het vrije West-Berlijn.
Ich bin ein Berliner
President John F. Kennedy
Zijn er ook ontsnappingspogingen gedaan?
Veel mensen zien voor zichzelf geen toekomst in de DDR en proberen via Berlijn het arme land op allerlei manieren te ontvluchten. Zo’n 5000 mensen wagen deze gok. Daarvan zijn er tenminste 140 onderweg overleden. De vlucht naar West-Berlijn wordt naarmate de Muur langer staat steeds gevaarlijker.
Waar je aan het begin van de Muur je nog gemakkelijk in een auto kon verstoppen, worden de grenscontroles steeds uitvoeriger. De grenswachters bewaken aan weerszijden de grens dag en nacht en auto’s worden van top tot teen gecontroleerd.
Het meest bekende vluchtverhaal is die van Peter Fechter. Op 17 augustus 1962 besluit deze jonge metselaar vanuit de DDR te vluchten naar het Westen. Samen met zijn collega springt hij vanuit een gebouw richting de Muur. De twee mannen liggen direct onder vuur van de Oost-Duitse grenswachten. De een weet desondanks over de muur te klimmen. Peter haalt het niet en valt zwaargewond van de muur. De Oost-Duitse grenswachten weigeren hem te helpen ondanks zijn roep om hulp. De West-Duitse grenswachten staan machteloos aan de andere zijde van de muur. Zij durven niet meer te doen dan wat verband te geven. Na een uur valt het stil en dragen de Oost-Duitse grenswachten zijn lichaam weg.
De dood van Peter Fechter zorgt voor veel ophef in Berlijn.
In de daaropvolgende jaren blijft de DDR economisch ver achter op West-Duitsland. De armoede, onderdrukking en het geringe toekomstperspectief zorgt er voor dat veel DDR jongeren hun kans schoon vinden als op 11 september een klein deel van het IJzeren Gordijn open gaat. Hongaarse grenswachters openen uit onvrede een klein deel van de grens met Oostenrijk. Duizenden Oost-Duitsers proberen het land te ontvluchten. De onderdrukking en economische malaise is onhoudbaar voor veel jonge DDR-burgers. Wanneer de grens snel weer gesloten wordt vluchten de DDR-burgers naar de West-Duitse ambassades in Boedapest en Praag. Zij proberen daar een toezegging te krijgen om het land te verlaten. Voor de vluchtelingen breekt nu een spannende tijd aan. Moeten ze terug naar de DDR, mogen ze in de ambassade blijven, of kunnen ze naar het vrije Westen? Het blijkt het begin van het einde van de Muur.
Waarom wordt de Berlijnse Muur afgebroken?
In de zomer van 1989 hangt verandering in de lucht langs het IJzeren Gordijn. Sovjet-leider Michail Gorbatsjov is al sinds 1986 bezig de Sovjet-Unie te hervormen, maar het regime is wankel. Het is dan ook in deze zomer dat de Hongaarse grenswachters de grens naar Oostenrijk openzetten. Het rommelt ook in Berlijn. In oktober moet DDR-politicus Erich Honecker plaats maken voor de gematigde Egon Kenz en op 4 november 1989 vindt in Oost-Berlijn de grootste demonstratie uit de DDR-geschiedenis plaats op de Alexanderplatz.
Inwoners van Oost-Berlijn beklimmen in euforie de Berlijnse Muur op 9 oktober 1989.
Maar de echte doorbraak komt op 9 november 1989. Het is op deze dag dat DDR-politicus Günter Schabowski tijdens een persconferentie bekend maakt dat de grenzen opengaan. Een verbaasde journalist vraagt wanneer de inwoners weer vrij kunnen reizen. Hierop zegt Schabowski per vergissing: Sofort, unverzüglich. Oftewel: onmiddellijk. In grote getallen reizen Oost-Duitsers binnen enkele uren af naar de Muur, waar ze een aantal verraste grenswachters aantreffen.
Na enige twijfel openen zij de grens en is de muur gevallen. Inwoners van beide delen van de stad breken de Muur die hen jarenlang scheidt in stukken en families vallen elkaar na 28 jaar weer in de armen. Een jaar na de val van de muur, in 1990, wordt Berlijn weer herenigd als de hoofdstad van het verenigde Duitsland.
In het kort
De geallieerde machten delen in 1945 Duitsland op in vier bezettingszones. Aanvankelijk is dit tijdelijk, maar door de Koude Oorlog komen de bezetters onderling in conflict. Duitsland wordt in 1949 in twee delen gedeeld: West-Duitsland en Oost-Duitsland.
De DDR blijft economisch achter op de BRD en daarom vluchten veel mensen via Berlijn naar het vrije westen. In Berlijn is de grens namelijk gewoon open. Deze situatie is onhoudbaar en daarom bouwen de Oost-Duitse machthebbers de Berlijnse Muur.
De Muur scheurt geliefdes, families en vriendengroepen uit elkaar. Aan weerszijden groeit weerstand tegen de Muur. Waarom komen de westerse machten niet helpen? En waarom krijgen wij in Oost-Berlijn niet dezelfde kansen als onze stadsgenoten in West-Berlijn?
Zo'n 5000 mensen proberen via de Berlijnse Muur op verschillende manieren de DDR te ontvluchten.
In 1989 hangt verandering in de lucht. Het communistisch regime is onhoudbaar geworden. Wanneer DDR-politicus Günter Schabowski op 9 november 1989 stelt dat de grenzen per direct open gaan is het hek van de dam. Nog diezelfde avond doen de grenswachters de grens open en klimmen de feestvierders op de muur die hen jarenlang scheidt.
