Waarom is persvrijheid belangrijk?
Waarom is persvrijheid belangrijk?
Laatste update: 13-02-2025
Persvrijheid zorgt ervoor dat journalisten zonder angst hun werk kunnen doen en misstanden kunnen onthullen. In Nederland hoort dit bij de kern van de democratie. Het is ook vastgelegd in de Grondwet. Hoe belangrijk persvrijheid is voor ons en waarom die onder druk staat leggen we uit in dit artikel.
Redacteur: Jelle Baars
Wat is Persvrijheid?
Persvrijheid heeft met name betrekking op de media. Media moeten vrij en onafhankelijk kunnen opereren, dat wil zeggen dat journalisten kunnen publiceren wat zij willen. En ook op televisie kunnen zeggen wat zij willen. Dit moeten zij kunnen doen zonder dat de overheid of een andere partij, zoals een groot bedrijf, zich daar mee bemoeit. Dit staat in Nederland vastgelegd in de Nederlandse Grondwet. Daarmee is persvrijheid een grondrecht.
Er mag dus geen controle vooraf gedaan worden op wat journalisten schrijven of zeggen over de overheid en/of andere machtige sectoren of personen. Dit stelt journalisten in staat om de macht te ‘controleren’ en burgers te voorzien van onafhankelijke en feitelijke informatie. Persvrijheid wordt gezien als een van de belangrijkste voorwaarden voor het goed functioneren van een democratie. Door persvrijheid kan bijvoorbeeld gecontroleerd worden of de acties en het handelen van politici en bedrijven niet in strijd is met de wetten en regels die in Nederland, of Europa, gelden.
In de afgelopen decennia komt persvrijheid in veel landen steeds meer onder druk te staan. Volgens de World Press Freedom Index is in slechts 52 van de 180 onderzochte landen sprake van persvrijheid. Dat betekent dat in slechts 3 op de 10 landen de pers vrij zijn werk kan doen. Dit komt bijvoorbeeld doordat er politici aan de macht zijn gekomen die de persvrijheid proberen te beperken, zoals in Rusland, Hongarije en Polen, of omdat kranten en tijdschriften worden gekocht door machtige bedrijven die bepalen wat kranten wel of niet mogen schrijven. Zo is de Washington Post in de Verenigde staten bijvoorbeeld gekocht door het bedrijf Amazon.
Maar ook omdat journalisten steeds meer te maken krijgen met geweld uit bijvoorbeeld het criminele circuit of terrorisme. Denk aan de moord op misdaadjournalist Peter R. de Vries in Nederland, of de aanslag op het Franse blad Charlie Hebdo in 2015. Ook komt het voor dat grote bedrijven journalisten intimideren door kostbare rechtszaken aan te spannen om zo te voorkomen dat verhalen over deze bedrijven naar buiten komen.
Deze ontwikkelingen zorgen ervoor dat journalisten soms te maken krijgen met vanuit de overheid en bedrijven. Ook kan het voorkomen dat journalisten beslissen om verhalen niet te publiceren uit angst voor een mogelijke aanslag op hun leven of een kostbare rechtszaak; dit noemen we zelfcensuur. Dit brengt het functioneren van vrije media in gevaar en daardoor kunnen journalisten hun democratische taak – het controleren van de macht – minder goed uitvoeren.
Mag iedereen alles zeggen in de media?
De overheid of anderen mogen dus niet controleren wat er in de media door journalisten wordt gezegd en geschreven. Dit betekent echter niet dat iedereen zo maar alles mag opschrijven wat hij of zij wil. Volgens de Nederlandse Grondwet mogen uitspraken niet in ‘strijd zijn met de wet’. Dit wil zeggen dat je niet iemand mag beledigen, je mag iemand niet beschuldigen van onjuiste feiten om zijn of haar reputatie te beschadigen, je mag niet aanzetten tot haat tot een persoon of bevolkingsgroepen en je mag niet discrimineren.
Mocht er in een stuk onjuiste informatie staan, of op illegale manier verkregen zijn, kan een partij – bijvoorbeeld: de overheid, een bedrijf en/of een politicus – vragen om een verbetering, dit wordt in vaktermen ook wel een ‘rectificiatie’ genoemd. Ook kan iedereen na publicatie een klacht indienen bij de Raad voor de Journalistiek. Deze onafhankelijke raad controleert of de journalistiek zich wel aan haar eigen regels houdt. Mocht de gedupeerde schade hebben geleden door de publicatie dan kan er via een rechter een schadevergoeding worden opgelegd. Controle van journalistieke stukken gebeurt altijd pas na publicatie.
Zo bespreekt Lubach (VRPO) hier dat Nieuwsuur een rectificatie moest geven over een spreker in de studio, die onjuistheden vertelde over een DDoS-aanval.
Waarom zijn vrije media nodig?
Persvrijheid en vrije media hebben dus een belangrijke functie in onze samenleving, zij zijn een belangrijke voorwaarde voor het functioneren van een gezonde democratie. Zonder vrije media kunnen de overheid en machtige bedrijven doen en laten wat zij willen zonder dat zij daar publiek verantwoording voor hoeven af te leggen. Naast hun controlerende functie hebben vrije media ook een ‘informerende’ functie, media moeten burgers voorzien van feitelijke informatie over nieuws en de actualiteit.
Daarnaast heeft de media een ‘opiniërende’ en ‘spreekbuisfunctie’. Dat wil zeggen dat de media burgers in staat moet stellen om door goede informatie hun mening te vormen over de samenleving en dat de media direct met de burger spreekt om te laten horen welke misstanden er in de samenleving spelen. Om deze functies goed te vervullen is er binnen de media een ‘verscheidenheid aan stemmen’ nodig. Dit wil zeggen dat de stem van verschillende lagen van de bevolking in de media gehoord moeten worden.
Binnen de Nederlandse Publieke Omroep gebeurt dit door de verschillende omroepen. Maar ook buiten de publieke omroepen is het belangrijk dat er kranten en televisiezenders van verschillende achtergronden bestaan. Denk bijvoorbeeld aan de verschillen tussen een krant als de Telegraaf en de Volkskrant. Binnen al deze functies mag er geen controle vooraf door de overheid of andere belangengroepen plaatsvinden.
Om het belang van persvrijheid en vrije media duidelijk te maken geven we een aantal voorbeelden van onthullingen die in de afgelopen jaren gedaan zijn door het werk van journalisten.
Hoe wordt persvrijheid bedreigd?
Zoals we in het begin van dit artikel al aangaven, is het werk van journalisten niet zonder risico. Overheden, bedrijven, criminele organistaties en/of machtige personen kunnen niet blij zijn met de onthullingen door journalisten. Zij kunnen dan ook alles in werking stellen om te voorkomen dat de waarheid aan het licht komt. De persvrijheid staat dan ook voortdurend onder druk.
61% van de Nederlandse journalisten geeft aan wel eens geïntimideerd te zijn bij beroepsuitoefening.
Vroeger werd de persvrijheid voornamelijk bedreigd door overheden. Machthebbers die kritische journalisten lieten arresteren, door geheime diensten intimideerden of kritische kranten sluiten omdat de berichtgeving tegen hun belangen inging. Ook tegenwoordig is dit in binnen- en buitenland nog steeds een bedreiging. Zo werd in 2022 bekend dat de Nederlandse onderzoeksjournalist Stella Braam jarenlang door de geheime dienst AIVD in de gaten werd gehouden en in 2000 werd de journalist Koen Voskuil dagenlang ‘gegijzeld’ door Justitie omdat hij zijn bron niet openbaar wilde maken.
Koen Voskuil over zijn gijzeling door Justitie.
In sommige gevallen wordt het werk van journalisten te gevaarlijk in een land waardoor zij vluchten en hun werk voortzetten in een ander land. Dit gebeurde bijvoorbeeld in Rusland in 2022 toen het werk van onafhankelijke journalisten te gevaarlijk werd door het begin van de oorlog tussen Rusland en Oekraïne. Na de Russische invasie van Oekraïne accepteerde het regime van president Poetin geen kritische en onafhankelijke berichtgeving meer over de regering en de oorlog. Veel onafhankelijke media werden uit de lucht gehaald en gearresteerd. Journalisten van de krant The Moscow Times en TV Rain vluchtten onder andere naar Nederland.
Journalisten van het Russische TV-Station TV Rain zijn naar Nederland gevlucht uit angst voor vervolging door Poetin.
Niet alleen overheden zijn een gevaar voor de persvrijheid. Ook grote bedrijven met zwaarwegende zakenbelangen kunnen proberen om journalisten de mond te snoeren en kritische berichtgeving rondom hun activiteiten tegen te houden. Steeds vaker gebeurt dit met zogenaamde SLAPP (Strategic Lawsuit Against Public Participation) rechtszaken meldt de internationale persorganisatie Free Press Unlimited.
Deze rechtszaken worden door machtige rijke personen of bedrijven tegen journalisten aangespannen om ze te intimideren. Het idee erachter is dat journalisten de dure rechtszaken niet kunnen betalen en daarom besluiten hun stukken niet te publiceren.
De kranten koppen het ontslag van Nixon.
Wat zijn de gevolgen voor de samenleving als de persvrijheid verdwijnt?
Als er geen persvrijheid meer is wordt bijvoorbeeld een nieuwe toeslagenaffaire niet ontdekt, kan seksueel misbruik zoals bij de The Voice of Holland langer ongestraft doorgaan en kunnen corrupte politici ongestoord hun gang gaan. Ook komt onafhankelijke en feitelijke informatievoorziening in het gevaar, waardoor het voor ons als burgers moeilijker wordt om tijdens bijvoorbeeld verkiezingen een weloverwogen keuze te maken.
Als je niet weet wat er aan de hand is in je omgeving, hoe kun je dan goede besluiten nemen?
Free Press Unlimited
In het kort
Persvrijheid is een grondrecht. Het houdt in dat media onafhankelijk van machthebbers, en zonder toestemming vooraf, kunnen publiceren.
Nederland heeft een hoge mate van persvrijheid, maar volgens de onderzoekers hebben ook wij te maken met een verslechterd politiek en sociaal klimaat waardoor de persvrijheid daalt.
Vrije media zijn een belangrijk fundament van een goed functionerende democratie. Zij controleren de machten en zorgen ervoor dat een burger goed geïnformeerd is en beslissingen kan nemen.
Gerichte beperking van de pers kan plaatsvinden wanneer journalisten kritiek hebben op een machthebber, bijvoorbeeld omdat deze bepaalde informatie geheim wil houden.
Door internet zien veel burgers -ook in dictaturen - kans om online nieuws te vergaren. Nadeel is dat het ook nepnieuws biedt.
En je weet het!
Anderen het laten weten?
