Wat is de Holocaust?

spoorlijn naar auschwitz

Wat is de Holocaust?

Laatste update: 31-05-2024

Tijdens de Tweede Wereldoorlog vindt de systematische moord op bijna zes miljoen Europese Joden plaats. Deze genocide noemen we de ‘Holocaust’. Een groot deel van de slachtoffers valt in vernietigingskampen als Auschwitz, Sobibór en Treblinka. Hoe begint de Jodenvervolging in nazi-Duitsland? En vanaf welk moment wordt totale vernietiging het doel van Hitler?

Redacteur: Sjoerd Huismans

Wat betekent ‘Holocaust’?

Het woord holocaust betekent ‘brandoffer’ en is afgeleid van het Oudgriekse woord holokauston, wat ‘geheel verbrand’ betekent. Al voor de Tweede Wereldoorlog gebruiken mensen dit woord om massamoorden te beschrijven. Tegenwoordig bedoelen we met Holocaust de genocide op bijna zes miljoen Joden door het naziregime. De term Shoah wordt ook gebruikt om de Holocaust te omschrijven, dit betekent ‘catastrofe’.  

Joden zijn niet de enige slachtoffers van het naziregime. Ook politieke tegenstanders, homoseksuelen, Jehova’s getuigen, gehandicapten en Roma en Sinti worden op grote schaal vermoord. De Roma en Sinti zijn de enige etnische groep waarbij ook de intentie van volledige vernietiging geld. De Roma en Sinti gebruiken de term porajmos, ‘de verslinding’, om de massamoord te omschrijven.

overlevenden van concentratiekamp buchenwald na de bevrijding
Overlevenden van het concentratiekamp Buchenwald, geportretteerd door het Amerikaanse leger, net na de bevrijding.
 © ANP

Hoe begint de Jodenvervolging?

Als Adolf Hitler in 1933 aan de macht komt, is er in Duitsland al veel antisemitisme (Jodenhaat). In Europa worden Joden al sinds de middeleeuwen buitengesloten, beschuldigd van complotten en vervolgd. Als Duitsland de Eerste Wereldoorlog (1914-1918) verliest, krijgen Joden hier de schuld van.

Wanneer de nazi’s aan de macht komen, nemen ze maatregelen tegen de Joodse bevolking in Duitsland. In 1935 voeren ze de Neurenberger Rassenwetten[1] in waardoor Joodse burgers minder rechten krijgen. De wetten leggen vast wie Joods is en wie niet op basis van familiegeschiedenis. ‘Volbloedjoden’ raken hun burgerrechten kwijt. Ze mogen niet meer stemmen of voor de overheid werken. Ook huwelijken tussen Joden en niet-Joden worden verboden.

bord met de tekst 'voor joden verboden'

Een 'Verboden voor Joden'-bord in een tentoonstelling van het herinneringscentrum op het terrein van het voormalige Kamp Westerbork.

 © ANP

Tijdens de Kristallnacht (9-10 november 1938) slaat het antisemitisme om in massale agressie en vervolging. De ruiten van Joodse huizen en winkels worden vernield en synagogen gaan in vlammen op. Overal op straat liggen de scherven van kapotte ruiten, vandaar de naam Kristallnacht. Deze actie is bedoeld om Joden uit Duitsland te verdrijven: totale vernietiging is in 1938 nog niet het definitieve plan van de nazi’s.

Na de Kristallnacht proberen Duitse Joden het land uit te vluchten, maar dat gaat niet altijd gemakkelijk. Een voorbeeld is het schip de St. Louis[2] dat in 1939 vertrekt naar Cuba en de Verenigde staten. Maar deze landen weigeren de Joodse vluchtelingen toe te laten. Ze zijn bang dat er kwaadwillende personen tussen de vluchtelingen zitten. Ook Nederland voert in die tijd een streng immigratiebeleid voor Joodse vluchtelingen.

Eind jaren dertig is er een grote stroom Joodse vluchtelingen. Nederland voert een streng immigratiebeleid. De hele aflevering zien? Kijk op NPO Start.

Vanaf welk moment wordt totale vernietiging het doel?

De Duitse inval in de Sovjet-Unie in 1941 – die bekend staat als Operatie Barbarossa - luidt een radicalere fase van de Jodenvervolging in. Speciale Einsatzgruppen, krijgen als taak om al het verzet achter de frontlinie uit te schakelen en Lebensraum voor het Duitse volk te creëren. Deze ‘moordcommando’s’ krijgen de opdracht om Joden en communistische functionarissen op te sporen en om te brengen.  

Het werk van de Einsatzgruppen vindt de nazitop in Berlijn duur, omdat het veel kogels kost. Bovendien zijn ze bang voor de ‘psychische belasting’ ervan - niet op de slachtoffers, maar op de soldaten. Daarom gaan ze op zoek naar een snellere en goedkopere ‘oplossing voor het Joodse vraagstuk’.

einsatzgruppen
Massa-executies door de Einsatzgruppen in Invangorod (Noord-West-Rusland).

Pas na het bloedbad in Oost-Europa begint Hitler toespelingen te maken op het vermoorden van álle Joden in Europa. Een concreet plan daarvoor laat hij over aan zijn ondergeschikten. Reinhard Heydrich krijgt de opdracht om “een volledige oplossing voor het Joodse vraagstuk” te vinden. Deze Endlösung (eindoplossing) wordt bedacht tijdens de Wannsee-conferentie in Berlijn in januari 1942. Binnen twee uur is het plan voor de grootste moordoperatie ooit gemaakt: in vernietigingskampen zou een deel van de Joodse mensen zich doodwerken en de rest met gas worden vermoord.

“Na de Wannsee-conferentie kwam de Duitse vernietigingsmachine op gang.”

Toen het doden van mensen gereduceerd werd tot een industrieel proces leek het alsof we niet meer menselijk waren.

Auschwitz-overlevende

Wanneer worden de eerste gaskamers gebruikt?

Al voor de Wannsee-conferentie gebruiken de nazi’s gaskamers om ongeneeslijk zieken en gehandicapten te vermoorden tijdens euthanasieprogramma’s. In concentratiekampen wordt onder andere de giftige stof Zyklon B ingezet. Eerder wordt deze pesticide gebruikt in het concentratiekamp Auschwitz om de massaal uitgebroken tyfus en luizen te bestrijden. Grote groepen mensen (tot duizend tegelijk) kunnen er snel door verstikken – zonder dat er ook maar een nazi bij in de buurt hoeft te komen.

Een voormalig kampgevangene legt uit hoe hij erachter kwam dat mensen werden vergast in Auschwitz. 

Het transporteren van Joden vanuit alle uithoeken van de bezette gebieden naar de vernietigingskampen, is een grote logistieke operatie voor de nazi's. In bezette gebieden moeten Joden een Jodenster dragen zodat ze op straat makkelijk herkenbaar zijn. Joodse burger krijgen een oproep tot dwangarbeid in Duitsland en melden zich aan voor transport. Maar velen vertrouwen dit niet en weigeren. Als reactie houden de nazi's razzia's in de bezette gebieden om zo veel mogelijk Joodse burgers op te pakken. 

Vanuit doorgangskampen worden mensen in veewagons vervoerd naar het oosten. Vanuit kamp Westerbork in Drenthe zijn ruim 100.000 Nederlandse Joden en 245 Sinti en Roma naar vernietigings- en concentratiekampen in Duitsland, Polen en Tsjechië vervoerd.[3] Ook Anne Frank wordt hier vandaan naar Auschwitz vervoerd. Zij overlijdt uiteindelijk in een ander concentratiekamp: Bergen-Belsen.

Ruim 75 jaar na de oorlog krijgen de Nederlandse slachtoffers van de Holocaust een eigen monument, het Nationaal Holocaust Namenmonument. In deze 360 graden special van de NOS kan je zelf rondlopen door het monument en verhalen bekijken van slachtoffers.

Riet adopteerde een naam op het monument. "Dat er 102.000 mensen gewoon afgemaakt zijn, kun je je toch niet voorstellen?" De hele aflevering van Kruispunt bekijk je op NPO Start.

Tijdens de Holocaust zijn in totaal bijna zes miljoen Joden vermoord. Velen van hen zijn gestorven of vermoord in vernietigingskampen als Auschwitz, Treblinka en Belzec. Het precieze aantal slachtoffers is moeilijk te berekenen, maar vanwege de goede documentatie van de nazi’s kunnen we deze grove schatting maken.[4]

In het kort

  • Holocaust betekent letterlijk ‘brandoffer’. Tegenwoordig verwijzen we met de naam Holocaust naar de moord op zes miljoen Joden door het naziregime.

  • In 1933 komen Adolf Hitler en zijn antisemitische NSDAP aan de macht in Duitsland. Met de Neurenberger Rassenwetten maken zij Joden officieel tot tweederangsburgers.

  • Op de Wannsee-conferentie in 1942 besluiten de nazi's definitief om de Joden in vernietigingskampen als Auschwitz om het leven te brengen met het gas Zyklon B.

  • De eerste gaskamer is een maand voor de Wannsee-conferentie al in gebruik genomen in Polen. In totaal worden er zes miljoen Joden vermoord door het naziregime.

Geraadpleegde bronnen

    En je weet het!

    Anderen het laten weten?

    auteur

    Door Sjoerd Huismans

    Ook interessant om te weten