Hoe beleefde Nederland de Eerste Wereldoorlog?
Hoe beleefde Nederland de Eerste Wereldoorlog?
Laatste update: 02-12-2024
De Eerste Wereldoorlog (1914-1918) lijkt weinig met Nederland te maken te hebben. Tussen alle strijdende landen in blijft Nederland neutraal. Toch zijn er wel degelijk gevolgen. Zo is er te weinig eten, steken 1 miljoen Belgische vluchtelingen de grens over en wordt Rotterdam de spionagehoofdstad van Europa.
Redacteur: Sjoerd Huismans
Waarom is Nederland neutraal tijdens de Eerste Wereldoorlog?
Voor koningin Wilhelmina is de Eerste Wereldoorlog de eerste grote opgave in haar carrière. Samen met het kabinet wil ze Nederland neutraal houden. Daar zijn verschillende redenen voor. Zo is Nederland een klein land tussen grootmachten als Frankrijk, Engeland en Duitsland. Het Nederlandse leger is niet tegen de militaire macht van die landen opgewassen.
Ook is neutraliteit voor Nederland de beste manier om zijn koloniën te behouden, zoals als Suriname en Indonesië. Wanneer Nederland zich aan zou sluiten bij Engeland of Duitsland, zouden deze koloniën mogelijk ook in handen van die grootmachten vallen.
Als in 1914 de Eerste Wereldoorlog uitbreekt, verklaart Nederland zich dan ook snel neutraal. Dat is niet zo makkelijk als het lijkt. Bij elke oorlogsverklaring moet de Nederlandse regering zich aan beide partijen neutraal verklaren. Tijdens de oorlog stuurt Nederland daarom meer dan 50 neutraliteitsverklaringen de deur uit.
In de Eerste Wereldoorlog (1914-1918) vechten de geallieerden (Groot-Brittannië, Frankrijk en Rusland) tegen de Centralen (Duitsland, Oostenrijk-Hongarije, Ottomaanse Rijk). Naarmate de oorlog langer duurt doen meer landen mee totdat bijna heel Europa betrokken raakt. Door de koloniën die de meeste Europese landen bezitten worden ook het Midden-Oosten en (Noord-)Afrika bij de oorlog betrokken. Meer over het ontstaan, verloop en einde van de oorlog, lees je hier.
Een oorlog verklaren is simpel, neutraal blijven een stuk ingewikkelder. De hele uitzending zien? Kijk op NPO Start.
Natuurlijk kan Nederland alleen neutraal blijven omdat de oorlogvoerende landen dat (grotendeels) respecteren. Die hebben daar zo hun redenen voor. Nederland is voor zowel Duitsland als Engeland een handige buffer. Het betekent dat ze de Noordzeekust niet hoeven te verdedigen tegen de ander. Voor Duitsland is Nederland bovendien een belangrijke handelsroute, aangezien de Engelse vloot hun havens heeft afgesloten.
Wat merkt Nederland van de Eerste Wereldoorlog?
De Nederlanders maken van dichtbij mee dat neutraliteit geen garantie biedt dat je niet wordt aangevallen. Ook buurland België verklaart zich namelijk neutraal. Maar Duitsland schendt die neutraliteit om strategische redenen. Geen land wordt vervolgens zo hard getroffen door de oorlog als België. En dat leidt tot angst onder Nederlanders.
Als enige van de neutrale landen laat Nederland zijn leger tijdens de hele oorlog op volle oorlogssterkte klaar staan. Soldaten worden naar de grenzen en naar belangrijke verdedigingswerken, zoals de waterlinie, gestuurd. Duizenden gezinnen zijn hun kostwinner kwijt en in fabrieken ontstaat een tekort aan arbeiders.
Drie dagen nadat het Nederlandse leger is gemobiliseerd, op 4 augustus 1914, valt Duitsland België binnen. Omdat de Duitsers de Nederlandse neutraliteit wel willen respecteren, is die inval een ingewikkelde operatie.
Tienduizenden manschappen moeten vanaf Aken precies om Zuid-Limburg heen marcheren, op een strook land van slechts een paar kilometer breed. De Duitsers willen namelijk zo ver mogelijk van de sterk verdedigde Belgische stad Luik vandaan blijven. Vanaf de Mescherberg (een heuvel bij het Zuid-Limburgse dorpje Mesch met uitzicht over België) kijken nieuwsgierige Nederlanders naar de troepen.
Het 'openingsdrama' van de Eerste Wereldoorlog voltrekt zich vlak langs de grens. De hele aflevering zien? Kijk op NPO Start.
Hoeveel Belgische vluchtelingen worden opgevangen tijdens WO I?
Al snel slaan veel Belgen op de vlucht, vooral na het beleg van Antwerpen (oktober 1914) waarbij de Duitsers de stad Antwerpen bombarderen vanuit zeppelins. Na de val van Antwerpen komen 1 miljoen Belgische vluchtelingen in Nederland terecht, terwijl de totale bevolking van Nederland op dat moment 6 miljoen mensen telt. Eerst worden zij vooral bij burgers opgevangen of in openbare gebouwen. Later laat de regering vluchtelingenkampen bouwen.
De zeppelinbommen op Antwerpen leiden tot een uittocht richting Nederland. De hele uitzending zien? Kijk op NPO Start.
De Duitsers leggen eind 1914 een 332 kilometer lang ijzeren draad langs de grens aan, waarop 2.000 volt staat. De Duitsers willen met het draad voorkomen dat vluchtelingen uit België zich aansluiten bij de Engelsen. Ook spionnen en smokkelaars krijgen het een stuk moeilijker. Maar ook veel onschuldige burgers worden per ongeluk gedood. Nog weinigen zijn bekend met de gevaren van elektriciteit. Daarom komt de draad bekend te staan als 'de Dodendraad'.
De Dodendraad in Sluis (Zeeland).
Hoe wordt Rotterdam een spionagecentrum tijdens de oorlog?
Rotterdam is een knooppunt van vervoerswegen. Zo is de Rotterdamse haven een belangrijke plek voor internationale handel. Daarom is het een logisch centrum voor spionagediensten. Bovendien kunnen neutrale Nederlanders vrij door heel Europa reizen. Dat maakt hen ideale spionnen.
In Rotterdamse havencafés nemen de Duitsers en de Britten verschillende Nederlandse spionnen in dienst. Een baantje waar een zekere romantiek omheen hangt, maar het kan slecht aflopen. De bekendste Nederlandse spion is de exotische danseres Mata Hari uit Friesland. De Fransen executeren haar in 1917. Zij beschuldigen haar van spionageactiviteiten voor de Duitsers.
Rotterdam is tijdens de Eerste Wereldoorlog het grootste spionagecentrum ter wereld. De hele uitzending zien? Kijk op NPO Start.
Wat doet de regering aan de tekorten tijdens de Eerste Wereldoorlog?
Hoewel de oorlog zich buiten onze landsgrenzen afspeelt, ontstaan er uiteindelijk ook in Nederland tekorten aan goederen. Bijvoorbeeld aan eten en brandstof. Er komen steeds meer beperkingen op de handel. Ook zinken er heel wat Nederlandse schepen door Britse mijnen en Duitse torpedo's.
In 1916 gaan daarom veel producten ‘op de bon’. Dat betekent dat de overheid bonnen uitdeelt waarmee de bevolking goederen kan kopen. Zoals koffie, thee, vlees, kaas, melk, boter, tarwe, zeep en steenkool.
De regering voert ook de 'eenheidsworst' in. Slagers mogen geen verschillende soorten vlees meer verkopen, maar moeten al het nog beschikbare vlees door de gehaktmolen halen. De worst die zij op deze manier maken gaat op de bon, waardoor het vlees eerlijk wordt verdeeld onder de bevolking.
Pasteibakker Floris Brester probeert de eenheidsworst na te maken. De hele uitzending zien? Kijk op NPO Start.
Als de oorlog in 1918 eindigt, is Nederland verzwakt door de tekorten en werkloosheid. Bovendien eist de wereldwijd uitgebroken Spaanse griep in de jaren na de oorlog ongeveer 27.000 slachtoffers in ons land. Maar de verwoestingen zoals in België en Frankrijk blijven ons land grotendeels bespaard.
In het kort
Nederland blijft tijdens de Eerste Wereldoorlog neutraal. Dat is makkelijker gezegd dan gedaan. Zo gaan er in totaal meer dan 50 neutraliteitsverklaringen de deur uit.
In Nederland blijft het leger paraat staan tijdens de oorlog. Hier blijft het rustig, maar in de landen om ons heen zijn er hevige gevechten.
Omdat België wel door Duitsland wordt binnengevallen, komen 1 miljoen Belgische vluchtelingen de Nederlandse grens over. Een groot deel keert snel weer terug.
Nederlanders zijn als neutrale burgers ideale spionnen. Zij mogen vrij door Europa reizen en worden volop gerekruteerd door de Duitsers en de Britten.
In de laatste jaren van de oorlog zijn er tekorten aan goederen in Nederland omdat de aanvoer over zee onmogelijk wordt. De regering neemt maatregelen, zoals de beruchte ‘eenheidsworst’.
En je weet het!
Anderen het laten weten?
