Wat gebeurde er in Srebrenica?
Wat gebeurde er in Srebrenica?
Laatste update: 27-11-2024
De genocide in Srebrenica behoort tot de zwartste bladzijden van de recente Europese én Nederlandse geschiedenis. Hoe kon het dat duizenden moslims in deze kleine stad het dodelijk slachtoffer werden van gewelddadige nationalisten terwijl Nederlandse soldaten hen moesten beschermen? Wat ging er mis? Wie zijn er schuldig? En hoe kon het zover komen?
Redacteur: Coen van de Ven
Srebrenica is een plaatsje in Oost-Bosnië. Maar behalve dat is het ook de plek waar tussen 13 juli en 16 juli 1995 een gruwelijke genocide plaatsvond, de grootste in Europa sinds de Tweede Wereldoorlog. Meer dan 8000 moslimmannen en jongens werden in de omgeving van Srebrenica vermoord en in massagraven gegooid. Tot op de dag van vandaag wordt er gezocht naar lichamen. In 2024 roepen de Verenigde Naties 11 juli, de dag dat de Servische aanval op Srebrenica begon, uit tot jaarlijkse herdenkingsdag voor de genocide in Srebrenica.
Beelden van het Bosnisch-Servische leger van de aanval op Srebrenica en de VN-basis. “Nederlandse blauwhelmen worden gericht beschoten.”
Hoe ontstond de Joegoslavische burgeroorlog?
De gebeurtenissen in Srebrenica waren het einde van een lange en bloedige strijd die al sinds 1992 in het land gaande was. Bosnië-Herzegovina was een van de zes deelstaten van het veel grotere Joegoslavië, een republiek die onder leiding stond van de strenge maar bij velen geliefde maarschalk Josep Broz, bijgenaamd Tito. Joegoslavië was een land op de Balkan dat tussen 1917 en 2003 in wisselende samenstallingen bestond uit de volgende tegenwoordig onafhankelijke landen landen: Slovenië, Kroatië, Montenegro, Servië, Bosnië-Herzegovina en Noord-Macedonië.
Podcast De val van Srebrenica
Wil je nog meer weten over de gebeurtenissen bij Srebrenica? De NPO Radio 1 podcast De val van Srebrenica vertelt de geschiedenis aan de hand van verhalen van mensen die erbij waren.
Maarschalk Tito.
Josep Broz Tito is tijdens de Tweede Wereldoorlog de leider van de Partizanen, een bewapende groep die in verzet komt tegen de Duitse bezetting van Joegoslavië. Hij slaagt er met zijn Partizanen in de Duitsers grotendeels te verslaan en wordt zo een nationale verzetsheld. In 1953 wordt Tito president van Joegoslavië en voert, geïnspireerd door het communisme, een strikt socialistische koers.
"Tito's Joegoslavië is een oorlogskind aan wiens wieg het bloed van velen kleeft."
Met zijn socialistische ideeën weet Tito de ethnische, religieuze en culturele spanningen in het land te overbruggen. Onder zijn leiding wonen de verschillende bevolkingsgroepen vredig naast elkaar. Tito is het gezicht van het socialistische Joegoslavië maar als hij in 1980 overlijdt, en daarmee het bindmiddel tussen de verschillende staten wegvalt, ontsnapt lang onderdrukt nationalisme.
Aangemoedigd door nationalistische leiders beginnen de culturele en nationale gevoelens en verschillen die onder Tito geen rol speelden, plots weer een rol spelen. Mensen worden tegen elkaar opgezet, en haat verspreidt zich als een gif door Joegoslavië. Er zijn vele verhalen van goede buren die elkaar plots naar het leven gaan staan en de wapens oppakken.
De Serviërs nemen hierin een belangrijke plek in: zij willen steeds meer macht concentreren in hun eigen stad Belgrado, de hoofdstad van Joegoslavië. De Serviërs willen het voor het zeggen krijgen in het land. De andere deelstaten voelen hier niets voor en willen losbreken uit het land waar Serviërs steeds machtiger worden.
Vuk Drašković, leider van de Servische oppositie: “Afscheiding is niet mogelijk zonder oorlog.”
In 1991 breekt Slovenië als eerste los van Joegoslavië en roept de onafhankelijkheid uit. De andere deelstaten volgen het voorbeeld van Slovenië en roepen ook zelfstandigheid uit. Maar er is één probleem: verschillende deelstaten eisen dezelfde stukken land op. Dat leidt tot oorlog, die vaak gevoerd wordt langs religieuze en etnische lijnen. Servische orthodoxe christenen, Bosnische moslims en katholieke Kroaten, vechten bikkelhard om gebieden en macht.
Een man is gewond geraakt bij een bombardement op de Bosnische stad Sarajevo.
Wat voor stad was Srebrenica?
In geen land wordt zoveel gevochten als in Bosnië-Herzegovina. En binnen Bosnië ligt Srebrenica op een zeer riskante plek, dicht bij de Servische grens. Net als de rest van Bosnië kent het stadje een grote mix van culturen. Wie door het centrum van de kleine stad loopt vindt er twee moskeeën, een grote orthodoxe kerk en een katholieke kapel.
Srebrenica was ooit de parel van een verenigd Joegoslavië. Vanuit de hele republiek kwam de elite hierheen om zich in de groene heuvels te goed te doen aan ‘helend’ bronwater waar het gebied rijk aan is. De oude Romeinen noemden de valleiplaats al de Zilverstad, een naam die tot op de dag van vandaag weerklinkt in Srebrenica: ‘Srebre’ is het Bosnische woord voor zilver.
In een gebied waar veel christelijk-orthodoxe Serviërs woonden was Srebrenica een stadje waar vooral Bosnische moslims woonden. Dit was tijdens het Joegoslavië van Tito geen enkel probleem, maar toen de oorlog uitbrak kwamen de bevolkingsgroepen recht tegenover elkaar te staan.
De VN komen de situatie in Srebrenica coördineren, maar de Servische troepen mogen op hun posities blijven. Zij zijn de stad zeer dicht genaderd.
Een Nederlandse blauwhelm.
Waarom ging Nederland naar Srebrenica?
Al vroeg in de oorlog wordt er heftig gevochten in de groene heuvels van het stadje. Zo’n 40.000 Bosniche moslims vluchtten naar Srebrenica. De gevechten zijn zo heftig dat de Verenigde Naties (VN), onder leiding van de Franse generaal Morillon, in 1993 besluiten er een safe-zone van te maken: een gebied waar burgers veilig zijn en blauwhelmen de vrede bewaken.
“Jullie zijn veilig nu! Dit is een VN-safe area,” roept de Franse VN-generaal Morillon door een megafoon tijdens zijn bezoek aan het stadje in 1993. De hooggeplaatste generaal had al eerder lof geoogst door namens de Verenigde Naties naar het gebied af te reizen en tussen de Bosniërs te gaan staan, terwijl Bosnisch-Servische troepen de strijd verhevigden. Maar met de belofte van de Franse generaal is er nog geen land gevonden die het gebied gaat beveiligen. Op het hoofdkwartier van de Verenigde Naties in New York barst er een discussie los welke lidstaat de bescherming van Srebrenica op zich gaat nemen.
Wat was de rol van Dutchbat in Srebrenica?
Veel landen deinzen terug maar Nederland meldt zich. In de Tweede Kamer stemt in 1993 iedereen in met het voorstel om een gevechtseenheid te sturen naar Bosnië. Een mix van trots en het goede willen doen, geeft de Nederlanders het vertrouwen dat een missie als deze mogelijk moet zijn. Het kan ons kleine land aanzien geven.
Nederlandse militairen reizen onder moeilijke omstandigheden af naar Srebrenica.
In maart 1994 komen de Nederlandse soldaten aan in het plaatsje Srebrenica. Een oude accufabriek net buiten het stadje wordt het hoofdkwartier. Het doel van de missie is om Srebrenica veilig te houden en de burgers die in de stad wonen te beschermen tegen de oorlog die op dat moment in alle hevigheid woedt.
Doordat de soldaten onderdeel zijn van een VN-Vredesmissie, mogen ze eigenlijk niet vechten en hebben daarom lichte wapens bij zich. De soldaten lopen dan ook vooral de wacht en vervelen zich al snel. Wie vandaag de dag de oude fabriek waar de soldaten verbleven binnenstapt, vindt op de muren overal spelletjes die door soldaten werden gespeeld. Onderzoekers schrijven later in rapporten dat de leiding “van alles probeerde te bedenken om de sleur en verveling tegen te gaan.”
Een Dutchbatter op wacht.
Over de houding van de Nederlandse soldaten verschillen de meningen en verhalen. Wat duidelijk is, is dat ze slecht voorbereid waren. De soldaten hadden niet genoeg training gehad om zich te kunnen voorbereiden op het werken in een andere cultuur en het omgaan met burgerslachtoffers. Dit levert uiterst pijnlijke verhalen op. De kazernes worden volgeklad met racistische tekeningen. Later lekken er via de media ook verhalen uit over soldaten die potten pindakaas ruilen voor seksuele handelingen met de plaatselijke bevolking. Het is het begin van een lange reeks schandalen.
“Een militair verklaarde gehoord te hebben dat er militairen waren die zich lieten afzuigen door een bepaalde vrouw.”
In de loop van 1995 lijkt de aanwezigheid van Nederlandse VN-soldaten Srebrenica niet te kunnen behoeden van het oorlogsgeweld uit de omringende gebieden. In mei 1995 komen de Servische soldaten steeds dichterbij en lijken zich klaar te maken om Srebrenica aan te vallen. Het zijn de eerste tekenen van een dreigend drama.
Hoe viel Srebrenica?
In de zomer van 1995 gaat het helemaal mis. Doordat Serviërs de toevoerroutes opnieuw hebben afgesneden, komt er nauwelijks voedsel meer binnen in de enclave waardoor er bespaard moet worden. Dat in combinatie met een laag moraal en slechte bewapening leidt tot een zwak bataljon. Ondertussen rukken Bosnisch-Servische troepen op onder leiding van Ratko Mladic, de Servische generaal die later vanwege zijn oorlogsmisdaden de bijnaam “Slager van de Balkan” verwierf.
Begin juli schieten de Bosnisch-Servische troepen raketten over het beveiligde gebied heen en begint de strijd. De enclave lijkt omsingeld. Haastig worden observatieposten ontruimd en er sneuvelt een Nederlandse soldaat. De ene na de andere observatiepost wordt veroverd door Mladics troepen en dertig Nederlandse soldaten worden gegijzeld. Dutchbat-commandant Thom Karremans belt in die dagen twee keer het VN-hoofdkwartier voor luchtsteun. Dat wordt geweigerd.
Grondpersoneel controleert een bom voor onder de Nederlandse F-16's op de Zuid-Italiaanse vliegbasis Amendola voor luchtacties in Bosnië.
Op 11 juli 1995 rollen Servische tanks Srebrenica binnen. Opnieuw vragen de Nederlandse soldaten om luchtsteun en opnieuw wordt die geweigerd. Wanneer op het VN-hoofdkwartier in Kroatië eindelijk wordt besloten tot luchtsteun, zijn de F-16’s die al urenlang boven het gebied hadden gecirkeld leeg en moeten ze terug naar Italië. Om te tanken. Die dag worden er nog wel twee bommen geworpen op Servische tanks door Nederlandse vliegtuigen. Maar het zal niets meer uithalen. Srebrenica en de Nederlandse soldaten worden door de veel zwaarder bewapende Serviërs onder de voet gelopen.
“De kinderen zijn heel erg bang. Ook voor ons, al hebben we ze met een zoen ontvangen.”
Wat is de rol van commandant Karremans?
De vele moslims die nog in de stad zijn vluchten. Veel van hen gaan naar de Nederlandse legerbasis net buiten de stad. De safe-zone in Srebrenica lijkt opgegeven. Vijfduizend vluchtelingen krijgen toegang tot de Nederlandse kazerne. Twintigduizend anderen moeten buiten het hek wachten.
Overste Karremans.
Rond vier uur die middag stellen de Serviërs een laatste eis aan de Nederlanders: stop eventuele luchtaanvallen, anders brengen we Nederlandse krijgsgevangen om. Een paar uur later stapt commandant Karremans in de auto, hij gaat naar een hotel in de buurt om de Servisce generaal Ratko Mladic te ontmoeten. Het wordt een beroemde ontmoeting. De door de Servische overmacht in het nauw gedreven commandant Karremans wist zich geen houding te geven tegenover de Servische generaal Mladic. Op beelden die de hele wereld overgingen is te zien hoe Karremans een bange indruk maakt en moeilijk uit zijn woorden komt als Mladic aan hem vraagt waarom de Nederlanders op zijn soldaten hebben geschoten.
Mladic biedt bier en broodjes aan voor Karremans en de gegijzelde Nederlandse manschappen. Hoewel Karremans eerst weigert, staat hij na aandringen van Mladic even later een biertje te drinken met de Servische generaal. Dit kwam Karremans later op veel kritiek te staan.
De gegijzelde Nederlanders laat Mladic gaan na dit gesprek. Samen met de andere Dutchbatters mogen ze het gebied veilig verlaten. Ook onderhandelt Karremans dat Bosnische vluchtelingen op bussen worden gezet naar Tuzla, een veilige stad in het noorden van Bosnië.
Karremans vertelt over zijn ontmoeting met Mladic. Is hij wel of niet bedreigd door de Servische generaal? De hele aflevering zien? Kijk op NPO.nl.
Op 12 juli, een dag na de val van Srebrenica komen generaal Mladic en zijn soldaten zoals afgesproken met bussen naar de Nederlandse basis om de tienduizenden vluchtelingen naar Tuzla te brengen. Maar de dag neemt een onverwachte wending als de Serviërs weer een extra eis stellen aan de Nederlandse soldaten: de vrouwen en kleine kinderen moeten gescheiden worden van de (jonge) mannen van boven de zestien. De mannen moeten eerst ‘ondervraagd’ worden voordat ze naar Tuzla kunnen afreizen zegt generaal Mladic. De mannen en vrouwen worden van elkaar gescheiden voor de ogen van de Dutchbatters. Kort daarna vertrekken de bussen in verschillende richtingen. De vrouwen gaan richting veilig gebied en de mannen worden uiteindelijk door de Serviërs vermoord en verdwijnen in massagraven.
“Ze werden op een rij gezet, afgeschoten en hier begraven.”
Ondertussen speelt er zich buiten het kamp van de Nederlanders nog een veel groter drama af. Het overgrote gedeelte van de moslimmannen, zo’n tienduizend, waren namelijk al een dag eerder de bossen ingevlucht en proberen te voet de veilige stad Tuzla te bereiken. De Serviërs die Srebrenica omsingeld hebben vallen de lange stoet aan en vermoorden daarbij duizenden mannen. Van de tienduizend mannen die te voet probeerden Tuzla te bereiken, komen er maar zo’n tweeduizend aan. De rest is door de Serviërs vermoord en in massagraven gedumpt. Zij behoren tot de meer dan achtduizend genocideslachtoffers die in en rond Srebrenica vallen in de nasleep van de Val van Srebrenica. Het is op Europees grondgebied de eerste genocide sinds de Holocaust.
De Nederlandse soldaten zijn dan inmiddels aangekomen in Zagreb, waar ze met blikjes Heineken in de hand feesten. Ze hebben het overleefd en zijn ontzettend opgelucht. Maar terwijl de wereld beelden ziet van hossende Hollanders, wordt langzaam het nieuws van moordpartij in Srebrenica bekend.
"Ik hoef er nooit meer heen. Zo'n enclave is iets... Afschuwelijk. En die mensen... Laat mij maar gewoon hier blijven."
Wie is er schuldig aan de genocide in Srebrenica?
Na de genocide in Srebrenica rees de vraag hoe dit had kunnen gebeuren, en wie er verantwoordelijk was voor de genocide. Duidelijk is de rol van de Bosnisch-Servische soldaten. Zij voerden de massamoord uit. In de afgelopen jaren werden Servische leiders dan ook veroordeeld voor hun aandeel in de massamoord door het Joegoslaviëtribunaal in Den Haag.
Opperbevelhebber van de Servische troepen in Bosnië Radovan Karadžić werd in 2016 veroordeeld tot veertig jaar gevangenisstraf. De toenmalig president van Servië, Slobodan Milošević, ontliep zijn straf toen hij in 2006 overleed in zijn Haagse cel. Ratko “de slager” Mladic wordt op 22 november 2017 door het Joegoslaviëtribunaal in Den Haag veroordeeld tot levenslange gevangenisstraf. Hij is schuldig bevonden voor onder meer genocide, moord en terreur.
Veteranen van Dutchbat bezoeken de begraafplaats tegenover hun voormalige hoofdkwartier in Srebrenica.
Maar ook op het handelen van de Nederlandse soldaten, de Nederlandse regering, de Verenigde Naties en bondgenoten als de Verenigde Staten van Amerika komt kritiek. Had er niet meer gedaan kunnen worden om de moord te voorkomen? Waarom kwam er geen luchtsteun voor de Nederlandse soldaten en waarom gaf het Nederlandse ministerie van Defensie geen antwoord op vragen?
Ratko Mladic, Slobodan Milošević en Radovan Karadžić
Hoe schuldig is de Nederlandse regering aan wat er gebeurde in Srebrenica?
In het begin was er veel kritiek op de Nederlandse soldaten en legerleiding. Waren zij te veel met hun eigen lot bezig geweest? Hadden de soldaten meer moeten doen?
Lange tijd was commandant Thom Karremans het mikpunt van kritiek. Zijn weinig besluitvaardige voorkomen, en zijn twijfelende en daarna vriendschappelijke omgang met Mladic kwam hem op veel kritiek te staan. Daarnaast was hij als leidinggevende van een legereenheid die zo ontzettend faalde de eindverantwoordelijke. Karremans wordt na onderzoek in 2002 grotendeels vrijgesproken. Ook is er kritiek op de legertop, zo zouden ze te lang gewacht hebben met het beantwoorden van vragen over de gebeurtenissen in Srebrenica.
Kritiek op Karremans werd publiekelijk verwoordt in "het karremansgevoel" De hele aflevering zien? Kijk op NPO.nl.
De laatste jaren is die kritiek verschoven. De missie was vanaf het begin onuitvoerbaar, gaf de minister van Defensie in juni 2016 toe. Met die uitspraak richtte de kritiek zich op de politiek. Want hoe konden zij akkoord gaan met een kansloze missie? Eigenlijk sluit dat aan bij de conclusies van het officiële rapport dat het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD) uitbracht in 2002. Daarin schrijven de onderzoekers dat de Nederlandse overheid een onverantwoorde beslissing heeft genomen door militairen uit te zenden met een slechte opdracht, slechte voorbereiding en slechte uitrusting.
Zo was het volgens NIOD-onderzoekers nauwelijks mogelijk om het gebied en de bevolking echt militair te verdedigen met de opdracht die was meegegeven. Gedacht werd dat de aanwezigheid van blauwhelmen voldoende was als afschrikking.
Dit 6600 pagina's tellende document leidt tot het aftreden van het kabinet-Kok. De bevelhebber van de landmacht stapt ook op. Toch bleef in de publieke opinie het beeld bestaan dat Dutchbat III had gefaald.
Wim Kok raakt zichtbaar geëmotioneerd als hij over Srebrenica praat: “Je vraagt je continu af: wat had ik ook zelf kunnen doen om te helpen voorkomen dat de gruwelijkheden zouden plaatsvinden?”
Excuses overheid
In 2015 kwam er een officieel excuses vanuit de Nederlandse overheid aan de nabestaanden van de 350 mannen die vanuit de Nederlandse basis in de armen van Mladic en zijn mannen waren gelopen. Hiermee was het verhaal nog niet over voor de Nederlandse staat. Samen met de voormalige tolk voor de Nederlanders in Srebrenic, klaagt de groep ‘Moeders van Srebrenica’ de Nederlandse staat aan. Volgens deze vrouwen is de Nederlandse staat schuldig aan de dood van hun geliefden.
Alma Mustafic, dochter van Dutchbat-elektricien Rizo Mustafic: “Die mensen waar je zoveel vertrouwen in had, die komen je vertellen dat je weg moet.”
Zij krijgt maar deels gelijk: de Nederlandse staat is inderdaad schuldig aan het feit dat de mannen van de basis af werden gestuurd. Voor het vallen van de enclave en het uitblijven van luchtsteun is Nederland niet verantwoordelijk, vindt de rechter. De Hoge Raad bepaalt in 2019 dat de Nederlandse staat deels verantwoordelijk is voor de dood van 350 Bosnische moslims en dat zij de nabestaanden moet compenseren voor 10 procent van de geleden schade.
Moeders van Srebrenica in de rechtbank in Den Haag voorafgaand aan de rechtszaak tegen de Nederlandse staat.
Boek nooit gesloten
Tot op de dag van vandaag blijven er veel vragen over hoe het drama in Srebrenica had kunnen gebeuren. Zo is er bijvoorbeeld veel onduidelijk waarom de Nederlandse soldaten geen luchtsteun kregen van de Verenigde Naties toen de Serviërs Srebrenica aanvielen. Een belofte die van tevoren wel is gemaakt aan de Nederlandse legerleiding. Redenen variëren van ‘slecht weer’ en ‘te donker’ tot een ‘communicatieprobleem’.
Een Nederlands konvooi op weg naar Srebrenica.
De laatste jaren is er steeds meer bewijs naar buiten gekomen dat er politieke redenen waren om de luchtsteun te weigeren en Srebrenica op te offeren. In 2015 maakten de onderzoeksjournalisten van Argos hierover de onthullende documentaire Waarom Srebrenica moest vallen.
Ex-Dutchbatter Ronald Wentink: “We hebben alles zien aankomen, maar de hulp die we nodig hadden kregen we niet. Dat is tot de dag van vandaag frustrerend.”
Volgens het kabinet is er nu geen reden voor verder onderzoek. Daar zijn de Argos-journalisten het niet mee eens. Over een paar jaar worden nieuwe geheime documenten vrijgegeven. Dan verwachten zij opnieuw onthullingen.
“Dit soort boeken zijn nooit gesloten,” aldus oud-premier Mark Rutte.
Voormalig Minister-president Mark Rutte: "Dit soort boeken zijn nooit gesloten."
In het kort:
Josep Tito slaagt er na de Tweede Wereldoorlog in om op de Balkan een staat bijeen te houden waar vijanden van vroeger vredig naast elkaar leven. Na zijn dood verandert dat snel en belanden Serviërs, Bosniërs en Kroaten met elkaar in een oorlog.
Bosnië-Herzegovina ligt midden in Joegoslavië en vormt daarom het heftigste strijdtoneel. Omdat de strijd verhevigt, besluiten de Verenigde Naties om in te grijpen en safe-zones in te stellen.
Nederland krijgt het lastigste gebied toebedeeld: Srebrenica. Hun opdracht is moeilijk, ze hebben lichte wapens, weinig man en zijn slecht voorbereid.
Op 11 juli 1995 loopt de Servisch-Bosnische generaal Ratko Mladic Srebrenica onder de voet. Het Nederlandse leger belt voor luchtsteun maar die komt niet.
Commandant Thom Karremans voelt zich genoodzaakt tot overgave en onderhandelt met Mladic een veilige uittocht voor de Nederlandse soldaten en de moslimbevolking. Dat eerste lukt, dat tweede mislukt.
Meer dan 8000 mannen en jongens worden vermoord op hun voettocht naar Tuzla. Uit de Nederlandse basis worden 320 mannen weggestuurd, de bussen van Mladic in.
Inmiddels zijn vele Servische oorlogsmisdadigers berecht. De rest van de schuldvraag is complex. Het Nederlandse leger, de Nederlandse regering en de Verenigde Naties worden nog altijd bekritiseerd.
In 2024 roept de VN 11 juli uit tot jaarlijkse herdenkingsdag voor de genocide in Srebrenica.
En je weet het!
Anderen het laten weten?
