Hoe loodst Wilhelmina ons land door de Eerste Wereldoorlog?

'Voor ons nietsvermoedende volk kwam de tijding van het uitbreken van de wereldoorlog als een donderslag uit een heldere hemel. De referendaris Jonkheer van Tets kwam vlak voor wij aan tafel gingen mijn werkkamer binnenstuiven met dit bericht. Nog zie ik hem even voor mij bij de op mij wachtende tafelgenoten binnengaan met een breed handgebaar en de woorden: ‘alles is mis, we krijgen oorlog!'

De Eerste Wereldoorlog is voor koningin Wilhelmina de eerste grote beproeving in haar carrière. Het is haar taak om samen met het kabinet ons land te behoeden voor een catastrofe. Nederland is bij eerdere conflicten vaak neutraal en wenst dat ook in dit conflict te blijven. Al snel wordt duidelijk dat zowel Duitsland als Engeland en Frankrijk de neutraliteit van ons land respecteren. Voor de koningin betekent het dat zij voortaan in Den Haag resideert, dicht bij de regering en zodoende goed op de hoogte blijft van de ontwikkelingen. In haar eigen woorden wil zij ‘dag en nacht paraat zijn’. Dat betekent dat zij zich regelmatig laat zien bij parades en defilés, om onder het uitroepen van ‘leve het vaderland!’ het volk een hart onder de riem te steken.

Met de afkondiging van de algehele mobilisatie op 1 augustus 1914 verkeert Nederland in opperste staat van paraatheid. Wilhelmina bezoekt en inspecteert regelmatig de gemobiliseerde troepen in hun kazernes en forten. In haar woorden beogen deze bezoeken vooral ‘de goede geest onder onze jongens te versterken en hen voor te gaan in uithoudingsvermogen en volharding bij overwinnen van bezwaren en hindernissen.’

Onder de titel ‘Holland Neutraal’ verschijnt in 1917 een propagandafilm die laat zien dat de Nederlandse strijdkrachten op alles zijn voorbereid om de Nederlandse neutraliteit in de Eerste Wereldoorlog te garanderen. Wilhelmina is in de film op verschillende momenten nadrukkelijk aanwezig, onder meer bij de inspectie van de huzaren.

Maar Wilhelmina houdt het niet bij woorden alleen. Ze schenkt vierduizend gulden aan het Nederlandse Rode Kruis, waar haar man Prins Hendrik een belangrijke rol vervult. En ze is betrokken bij de oprichting van het Koninklijk Nationaal Steuncomité, een organisatie die de economische nood voor burgers in het land als gevolg van de oorlog moet lenigen. Kranten schrijven dat ze onder de indruk zijn van de daadkracht van Wilhelmina en dat haar liefdadigheid getuigt van ‘een hoge menschelijkheid en een innige bezorgdheid voor het welzijn van het volk.’

Dezelfde betrokkenheid toont ze bij een grote veenbrand[2] in Drenthe in 1917, waar veel slachtoffers bij vallen, en een bezoek aan de kolenmijnen in Limburg. Dat laatste bezoek wordt te paard afgelegd, een rit van vier uur. In een brief schrijft ze hierover: ‘Hoe ik het heb uitgehouden begrijp ik zelf niet.”

Het volk heeft behoefte aan een zichtbare koningin in bange dagen en Wilhelmina vervult die rol met verve, zoals in 1916. Grote delen van Noord-Holland en Utrecht zijn dan door een watersnoodramp getroffen. Ze bezoekt de getroffen gebieden, onder meer Spakenburg en Marken. Daar ontmoet ze, ‘terwijl de golven met donderend geraas onder de hanebalken spoelden’, vrouwen die ’s nachts een kind hebben gebaard. Ze biedt direct aan peetmoeder te worden van twee kinderen: in Spakenburg Aartje Wilhelmina Vedder[3] en in Marken Lijsje Wilhelmina van Riel[4].

Wilhelmina heeft er ook een uitgesproken mening over. Daar kan de minister van Oorlog, De Jonge, over meepraten. Onderwerp van discussie is de positie van de opperbevelhebber, generaal Snijders. Snijders heeft zich meerdere malen pro-Duits uitgelaten en ziet weinig heil het land te verdedigen tegen een eventuele Duitse inval. De regering wil van hem af. Maar Wilhelmina is een groot fan van de generaal en steunt hem waar zij maar kan.

Als minister De Jonge bij haar op bezoek komt om de kwestie Snijders aan te snijden barst de bom. Er worden harde woorden gesproken, volgens De Jonge in zijn memoires. ‘Kort na de aanvang stond Hare Majesteit op om te zien of de deur goed gesloten was,’ herinnert De Jonge zich. ‘Ik geloof dat het beter is dat men buiten niet hoort wat wij tot elkaar zeggen.’ Wilhelmina maakt hem duidelijk dat van een ontslag van Snijders geen sprake kan zijn.

In zijn biografie over Wilhelmina, De jonge koningin, schrijft historicus Fasseur dat het uitermate glad staatsrechtelijk ijs was waarop Wilhelmina zich beweegt in de laatste maanden van de oorlog. Dat gaat niet alleen om de kwestie Snijders, ook haar houding tegenover het kabinet Cort van der Linden speelt een rol. Dat kabinet heeft gedurende het laatste jaar steeds vernedering op vernedering moeten slikken als gevolg van de strikte neutraliteitspolitiek. De vorstin laat steeds duidelijker blijken aan haar omgeving dat het tijd wordt voor een nieuw kabinet, ditmaal bevolkt door sterke mannen. Het is begrijpelijk dat Wilhelmina in de oorlogsjaren het landsbelang vooropstelt, maar door haar uitgesproken voorkeuren zet zij de Nederlandse neutraliteit op het spel.

Toch blijkt Wilhelmina later veel meer te weten over de vlucht van de Duitse keizer naar Nederland dan ze in haar memoires toegeeft. Koningin Wilhelmina en keizer Wilhelm II hebben een hechte band. De families zijn al eeuwen met elkaar verbonden en ook Wilhelm mag zich prins van Oranje noemen. Nadat Wilhelmina’s vader, Willem III is overleden toen zij nog maar tien jaar oud was, ontfermt keizer Wilhelm zich over zijn verre nicht, ‘meine liebe Cousine’. Op zijn eerste buitenlandse staatsbezoek komt ‘Onkel Willy’, zoals Wilhelmina hem noemde, naar Nederland, waar hij Wilhelmina voor het eerst ontmoette. En vanaf dat moment stuurt haar moeder, regentes Emma, haar regelmatig naar het keizerlijk hof in Berlijn, om daar de kunst af te kijken.

Al vanaf de zomer, in juli 1918, maakt Wilhelmina zich sterk voor een 'compromisvrede' tussen de Duitsers en de geallieerde mogendheden. Ze is betrokken bij gesprekken met de Duitse regering om een vredesconferentie in Den Haag te organiseren. Voor de Duitsers is het Vredespaleis in het neutrale Nederland een goede plek voor een dergelijke conferentie en voor Wilhelmina is het de uitgelezen mogelijkheid om zich als vredesvorstin te afficheren.

Tegelijkertijd hebben Duitse diplomaten meerdere keren kasteel Amerongen bezocht, bezoeken die niet als officieel zijn bestempeld. De Franse geheime dienst is dan al eerder tot de ontdekking gekomen dat een trein met bezittingen van de Duitse keizer naar Nederland is vervoerd. Het lijken de voorbereidingen te zijn van het aanstaande ballingschap van Wilhelm in ons land.

Op 5 november 1918, vlak voor het einde van de oorlog als de militaire nederlaag van Duitsland aanstaande is, bezoekt Wihelmina’s adjudant generaal Van Heutsz het Duitse hoofdkwartier in het Belgische Spa. Officieel voor een inspectie, maar als de revolutie in Duitsland is uitgebroken en de bevelhebbers van de Duitse strijdkrachten hun ontslag hebben ingediend, lijkt er een andere reden achter dit bezoek te zijn. Zo blijkt dat in de dagen van het inspectiebezoek van Van Heutsz, Wilhelm aan zijn vrouw schrijft dat hij in ballingschap naar Nederland zal vertrekken. Een paar dagen later, op 10 november, is dat dan ook het geval. Hij reist via Spa naar kasteel Amerongen in Nederland.

Historica Beatrice de Graaf onderzoekt de rol die Wilhelmina heeft gespeeld in deze kwestie en komt in 2018 tot de conclusie[5] dat de vorstin meer wist dan ze in haar memoires doet voorkomen. Uit haar onderzoek in Berlijnse archieven blijkt dat Wilhelmina een actieve rol heeft gespeeld in de komst van de keizer naar Nederland en dat zij bewijzen over haar bemoeienis heeft weggewerkt. Iets waar zij in haar memoires al lijkt te zinspelen: 'Meestal moest mijn beleid aan het oog van het publiek worden onttrokken'.

Te midden van de hectiek probeert Wilhelmina het land bij elkaar te houden. Ze is bezorgd om haar volk en bezoekt de gaarkeukens om de kwaliteit van het voedsel te controleren. De NRC schrijft over zo’n bezoek dat de koninklijke gasten hun ‘voldoening betuigen over het eten.’

De onvrede in het land vindt weerklank in de politiek. De voorman van de socialisten, Troelstra, gelooft dat ook Nederland klaar is voor een revolutie. In de Tweede Kamer houdt hij een gloedvolle rede: “Bedenkt...dat een Regering, die haar leger ten prooi ziet vallen aan muiterij, getoond heeft haar functie niet meer te kunnen behouden, en dat de feiten uitwijzen, dat Uw steun U gaat ontvallen...Staat gij wel stevig? Voelt gij niet langzamerhand, door de gebeurtenissen van de laatste tijd, dat gij staat op een vulkaan?”[6]

Ondertussen stuurt de regering troepen naar steden als Amsterdam, Den Haag en Rotterdam om de orde te handhaven en al gauw blijkt dat de woorden van Troelstra niet de revolutionaire weerklank vinden zoals elders in Europa. Katholieken schrijven een manifest tegen de revolutie die in 500.000-voud in het land wordt verspreid. Wilhelmina schrijft in haar memoires dat het ‘een vergissing was, te menen ons volk in zijn geheel of voor een aanzienlijk deel was geneigd een omwenteling te ontketenen.’

Op maandag 18 november worden Wilhelmina, echtgenoot Hendrik en dochter Juliana uitgenodigd op het Malieveld te komen, waar een ‘grootse demonstratie van trouw aan het gezag plaatsvond’. Daar houden ze een rijtoer door Den Haag., door een ooggetuige als volgt beschreven: “Die Maandag zal ik nooit vergeten...Om half twaalf zagen alle straten die naar het Malieveld voerden, zwart van de mensen...Toen kwam de Koningin voorbij. Zij zag ons zitten en wuifde ons toe. Heel haar gezicht straalde van vreugde...Even later bleef het rijtuig stilstaan. Een troep soldaten spande de paarden af, en trok het rijtuig verder voort...Wat een zee van mensen! Wat een enthousiasme!”

Historicus Paul Moeyes zegt over de rol van Wilhelmina in zijn boek Buiten Schot, Nederland tijdens de Eerste Wereldoorlog: ‘Voor Wilhelmina was het een verwezenlijking van een ideaal: niet alleen was ze erin geslaagd de eenheid van het volk tot uitdrukking te brengen, ze was er zelf in geslaagd het symbool te worden.’