Wat is de Holocaust?
Wat is de Holocaust?
Laatste update: 29-10-2024
Voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog vindt de systematische vervolging en moord op naar schatting zes miljoen Europese Joden plaats. Deze genocide noemen we de Holocaust of Sjoa. Een groot deel van de slachtoffers wordt in concentratie- en vernietigingskampen vermoord, zoals Auschwitz-Birkenau, Sobibór en Bergen-Belsen. Hoe heeft het dit kunnen gebeuren? Hoe begint de Jodenvervolging in nazi-Duitsland en hoe verloopt het in Nederland? Dit leggen we uit met behulp van video’s en beeld. Let op: deze beelden kunnen als schokkend worden ervaren.
Redacteur: Astrid Sy
Wat betekent ‘Holocaust’?
Het woord holocaust betekent ‘brandoffer’ en is afgeleid van het Oudgriekse woord holokauston, wat ‘geheel verbrand’ betekent. Al voor de Tweede Wereldoorlog gebruiken mensen dit woord om massamoorden te beschrijven. Tegenwoordig bedoelen we met Holocaust de genocide op naar schatting zes miljoen Joden door het naziregime. De Hebreeuwse term Sjoa wordt ook vaak gebruikt, dit betekent ‘catastrofe’.
Joden zijn niet de enige slachtoffers van het naziregime. Ook politieke tegenstanders, homoseksuelen, Jehova’s getuigen, gehandicapten en Roma en Sinti worden op grote schaal vervolgd en vermoord. Naast de Joden, zijn de Roma en Sinti de enige etnische groepen die de nazi’s volledig willen uitmoorden. De Roma en Sinti gebruiken de term Porajmos, ‘de verslinding’, om de genocide op hun volkeren te omschrijven.
Hoe begint de Jodenvervolging?
Al lang voor Adolf Hitler in 1933 met zijn Nazipartij in Duitsland aan de macht komt, is er antisemitisme. Vanaf de middeleeuwen worden Joden in Europa gediscrimineerd en vaak buitengesloten van beroepen. Sinds die tijd zijn er vooroordelen over Joden die zo hardnekkig zijn, dat ze vandaag de dag nog steeds rondgaan. Joden krijgen vaak de schuld van allerlei rampen, zoals epidemieën, hongersnoden en oorlogen.
Door de eeuwen heen zijn in heel Europa meerdere uitbarstingen van geweld tegen Joden, pogroms genoemd. Ook worden Joden al voor de Tweede Wereldoorlog door verschillende staten en landen vervolgd en vermoord, vaak vanuit religieuze of politieke motivatie. Wanneer Duitsland de Eerste Wereldoorlog (1914-1918) verliest, krijgen Joden hier ook de schuld van.
De NSDAP (Nationaalsocialistische Duitse Arbeiderspartij), ofwel de nazi’s, worden vanaf de jaren twintig van de vorige eeuw, onder leiding van Hitler, steeds populairder. De nazi's hangen een extreme, racistische vorm van nationalisme aan. In deze ideologie wordt het Duitse volk en haar geschiedenis verheerlijkt en zijn andere volkeren minderwaardig. Joden zijn, volgens de nazi’s, naast minderwaardig ook nog gevaarlijk en erop uit om het Duitse volk te schaden.
Vrijwel meteen nadat de nazi’s aan de macht komen in 1933, nemen ze discriminerende maatregelen tegen de Joodse bevolking in Duitsland. In 1935 voeren ze de Neurenberger Rassenwetten in[1]. Deze wetten leggen vast wie Joods is. ‘Volbloedjoden (met drie of vier Joodse grootouders) zijn vanaf dan geen staatsburgers meer en raken dus hun burgerrechten kwijt. Ze mogen niet meer stemmen of voor de overheid werken. Ook huwelijken tussen Joden en niet-Joden worden verboden. Veel Joden ontvluchten Duitsland.
In de nacht van 9 op 10 november 1938 beginnen de nazi’s een pogrom (aanval) tegen Joden. Tijdens deze Kristallnacht (ook wel de Novemberpogrom) worden Joden en hun bezittingen door nazi's aangevallen. Synagogen en Joodse winkels worden vernietigd en 30.000 Joodse mannen worden opgepakt. De naam Kristallnacht verwijst naar de scherven van vernield glas dat dan overal in de Duitse steden op de straten ligt.
Na Kristallnacht bereikt de hoeveelheid Joodse vluchtelingen een hoogtepunt. Veel Joden proberen het land uit te vluchten. In het begin van de machtsovername door de nazi’s zijn Joden nog in veel landen welkom. In Nederland betaalt de Joodse gemeenschap voor de opvang van Joodse vluchtelingen. In Drenthe wordt een kamp gebouwd om de vluchtelingen in onder te brengen, genaamd Westerbork.
Maar als steeds meer Joden de vervolging proberen te ontvluchten, proberen landen de toestroom te beperken, ook Nederland. Langzaam maar zeker sluiten alle landen hun grenzen.
Eind jaren dertig is er een grote stroom Joodse vluchtelingen. Nederland voert een streng immigratiebeleid. De hele aflevering zien? Kijk op NPO Start.
Hoe begint de Holocaust in Nederland?
In mei 1940 valt nazi-Duitsland Nederland binnen. Na een paar dagen strijd geeft Nederland zich over en is vanaf dan bezet. Honderden Joden maken uit angst voor de gevolgen van de bezetting een einde aan hun leven. De nazi’s voeren de anti-Joodse maatregelen ook in de door hen bezette gebieden door. Al een paar maanden na de bezetting wordt het Joden verboden bij de luchtbeschermingsdienst te werken. Kort hierop volgt een wet die Joden verbiedt bij de overheid te werken.
De tranen liepen mij over de wangen. Hij trachtte mij te troosten door te beweren dat het zo’n vaart niet zou lopen. Hier in Nederland zijn zo goed als geen antisemieten.
Meijer Lisser in zijn dagboek over zijn ontslaggesprek (NIOD)
De anti-Joodse maatregelen die in de jaren erna worden doorgevoerd, zijn verschillend van aard. Er zijn maatregelen die het contact tussen Joden en niet-Joden steeds moeilijker maken. Joden komen in isolement terecht. Alles wordt verboden voor joden: winkels, scholen, beroepen, medische zorg, restaurants, zwembaden, stranden en meer. Daardoor kunnen Joden alleen op zichzelf terugvallen, zonder steun of hulp van buitenaf.
De nazi’s richten een Joodse Raad op. Zij moeten de anti-Joodse maatregelen in de eigen gemeenschap doorvoeren en het leven voor de gemeenschap organiseren. Dit betekent het openen van aparte Joodse winkels, een Joodse krant (waarin de eisen van de nazi’s bekend worden gemaakt), Joodse ziekenhuizen, Joodse scholen en Joodse theaters, zoals de Hollandsche Schouwburg in Amsterdam. In dit theater mogen vanaf 1941 alleen nog Joodse artiesten optreden voor een Joods publiek. Joden worden gedwongen te verhuizen en in aparte Joodse wijken te wonen.
De nazi’s willen ook precies weten wie er Joods is. In 1941 moeten alle Joden zich verplicht registeren. Later krijgen ze een grote J in hun persoonsbewijs gestempeld. Vanaf mei 1942 wordt het Joden verplicht een gele ster op hun kleding te dragen. Joden worden ook steeds meer in hun bewegingsvrijheid beperkt. Ze mogen niet meer reizen, moeten vervoersmiddelen inleveren en mogen alleen op vastgelegde tijden naar buiten. Hiermee wordt de weg vrijgemaakt voor deportatie van Joden.
Voor Joodse kinderen en volwassenen verandert er steeds meer door anti-Joodse maatregelen. Bekijk de hele aflevering van Andere Tijden via NPO Start.
Hoe wordt de Jodenvervolging een industrie van moord?
Ondertussen zoekt Hitler meer ruimte voor de Duitse bevolking. Hij noemt dit Lebensraum. Hiervoor schendt hij in 1941 zijn verdrag met Stalin, waarin hij beloofd heeft om de Sovjet-Unie niet aan te vallen. Met de Duitse invasie van delen van de Sovjet-Unie – die bekend staat als Operatie Barbarossa – vallen er veel meer Joden onder Duitse bezetting, in onder andere Oekraïne en de Baltische staten.
Een radicalere fase van de Jodenvervolging breekt aan. Speciale eenheden, genaamd Einsatzgruppen, krijgen als taak om al het verzet achter de frontlinie uit te schakelen. Deze ‘moordcommando’s’ krijgen de opdracht om Joden en communistische tegenstanders op te sporen en om te brengen. Vaak laten ze Joden vlak bij hun dorp een diepe kuil graven. Dan schieten ze hen dood. Eerst alleen mannen, maar al vanaf augustus 1941 ook vrouwen en kinderen. Lokale collaborateurs helpen hierbij.
De nazi’s gaan ondertussen op zoek naar efficiëntere manieren om Joden te vermoorden. Tijdens de Wannsee-conferentie in januari 1942 komt de nazi-top bij elkaar om een ‘definitieve oplossing te voor het Joodse vraagstuk’: Endlösung der Judenfrage.
Binnen twee uur wordt bedacht hoe de Joden in Europa moeten worden vermoord. In het gespreksverslag van de conferentie staat: “De Joden worden trein voor trein in zogenaamde doorgangsghetto's samengebracht om van daaruit naar het oosten te worden getransporteerd. In Oosten worden de Joden tewerkgesteld waarbij zonder twijfel een belangrijk deel op natuurlijk wijze zal uitvallen. Het overige gedeelte moet worden behandeld." Met behandeling bedoelen ze vergassen.
“Na de Wannsee-conferentie kwam de Duitse vernietigingsmachine op gang.” Bekijk de hele documentaire Het spoor naar Auschwitz (KRO-NCRV) hier.
Overal in bezet Europa komen centrale plaatsen waar Joden zich gedwongen moeten verzamelen voor deportatie. Dit zijn getto’s of doorgangskampen zoals Westerbork in Nederland. De treinen vertrekken vanuit daar naar concentratie en vernietigingskampen. Kampen als Auschwitz en Majdanek in bezet Polen, wordt uitgebreid met gaskamers en crematoria om zo mensen op grote schaal, efficiënt te kunnen vermoorden. Ook worden er vier vernietigingskampen gebouwd: Sobibor, Chelmno, Belzec en Treblinka. In die kampen wordt vrijwel iedereen die daar aankomt meteen omgebracht in een gaskamer.
Toen het doden van mensen gereduceerd werd tot een industrieel proces leek het alsof we niet meer menselijk waren.
Auschwitz-overlevende
In juli 1942 krijgen Joden in Nederland de eerste oproepen tot deportatie. Omdat velen niet komen opdagen, gaan de nazi’s al snel over tot razzia's, waarbij ze honderden tot duizenden Joden op straat of in hun huizen oppakken.
Soms worden Joden samengebracht op pleinen, maar er zijn ook speciale verzamelplaatsen. De Hollandsche Schouwburg aan de Plantage Middenlaan in Amsterdam wordt door de nazi’s opgeëist om als zulke verzamelplaats te gebruiken. Joden worden daar gevangengezet en hun kinderen aan de overkant in de Joodse Crèche. Een kinderverzorgster uit de Creche vergelijkt later de Hollandsche Schouwburg met "Napels toen de pest daar heerste. Met altijd de stank van veel te veel op elkaar gepropte doodsbange mensen." Ook in andere steden in Nederland worden verzamelplaatsen ingericht, zoals Loods24 in Rotterdam.
Mensen moeten daar soms een dag of soms wel weken verblijven. Ze worden daarna met overvalwagens of trams naar de stations gebracht. Vanaf daar worden ze gedeporteerd naar kamp Westerbork of Vught.
Actrice Sylvia Gross vertelt over de situatie in de Hollandse Schouwburg aan de Plantage Middenlaan, de verzamelplaats voor de laatste tocht van de Joden. Bekijk de hele aflevering van Andere Tijden via NPO Start.
Joden proberen op alle mogelijke manieren te ontkomen aan deportatie. Bijvoorbeeld door tijdelijk uitstel te regelen via een baantje voor de Joodse Raad. Anderen bekeren zich of doen een poging naar het buitenland te vluchten. De meest bekende manier is onderduiken. Vele joden vinden met hulp van Joodse en niet-Joodse verzetsmensen een adres waar ze zich in het geheim schuilhouden. Nazi’s en hun collaborateurs jagen echter actief op Joden die ondergedoken zitten. Deze Jodenjagers, met name Nederlandse mannen, arresteren duizenden Joodse mannen, vrouwen en kinderen op hun onderduikadres, die vervolgens alsnog gedeporteerd worden. Voor elke Jood die ze oppakken ontvangen de Jodenjagers 7 gulden 50. Ook de andere pogingen om aan deportatie te ontkomen, blijken voor de meesten zinloos.
In de doorgangskampen wordt meerdere keren per week een namenlijst opgelezen. Daarmee wordt het lot bepaald van de mensen op de lijst. Joden worden met duizenden tegelijk in personen- of veewagons gedwongen. Deze treinen reizen naar het oosten.
Van razzia tot deportatie
Carla Lewenhoff-Kotowska komt met de eerste trein uit Nederland aan in Auschwitz. Ze wordt geselecteerd voor dwangarbeid, waarover ze later zegt: “Korte tijd na onze aankomst vond een groot appèl plaats, op welk Himmler tegenwoordig was. Himmler hield een toespraak, waarbij hij zei, dat wij Hollandse vrouwen veel te “ausgefressen” (volgevreten) waren, dat wij nooit weer naar Holland zouden terugkeren, doch hier in de modder zouden verrekken.” Van de 1131 mensen uit de trein van Carla, overleven er tien, waaronder Carla.
107.000 Nederlandse Joden en 245 Sinti en Roma worden naar de vernietigings- en concentratiekampen gedeporteerd[2]. Zo ook Anne Frank. Zij overlijdt uiteindelijk aan ziekte en honger in concentratiekamp Bergen-Belsen. Van de ongeveer 140.000 Joden in Nederland, worden er 104.000 vermoord. Een van de hoogste aantallen in Europa.
Hoe is het leven na de Holocaust?
Wanneer de Tweede Wereldoorlog wordt beëindigd, keren diegenen die de concentratiekampen en de onderduik hebben overleefd, terug naar een gebroken Nederland. Er is geen ruimte voor de pijn van de slachtoffers en de verschrikkingen die zij hebben meegemaakt. Hun huizen, geld en werk zijn van ze afgepakt. Familie en vrienden zijn vermoord. Hoe pak je dan het leven weer op?
David keert na Auschwitz terug naar Amsterdam. "Ik kon geen woning krijgen, ik kon geen werk krijgen." Bekijk het hele fragment van EenVandaag hier.
Het is een lange, moeilijke weg. Enkele nazi’s en collaborateurs worden berecht en gestraft. Sommigen vluchten, velen gaan op in de naoorlogse samenleving. Het herdenken van de slachtoffers van de Holocaust wordt na de oorlog langzaam en met moeite een onderdeel van de nationale herdenkingen in Nederland.
Ruim 75 jaar na de oorlog krijgen de Nederlandse slachtoffers van de Holocaust een eigen monument, het Nationaal Holocaust Namenmonument. In deze 360 graden special van de NOS kan je zelf rondlopen door het monument en verhalen bekijken van slachtoffers.
In 2024 wordt het Nationaal Holocaustmuseum geopend waar de geschiedenis van de Holocaust wordt verteld.
Riet adopteerde een naam op het monument. "Dat er 102.000 mensen gewoon afgemaakt zijn, kun je je toch niet voorstellen?" De hele aflevering van Kruispunt bekijk je op NPO Start.
Tijdens de Holocaust zijn in totaal bijna zes miljoen Joden vermoord. Velen van hen zijn gestorven of vermoord in vernietigingskampen als Auschwitz, Treblinka en Belzec. Het precieze aantal slachtoffers is moeilijk te berekenen, maar vanwege de goede documentatie van de nazi’s kunnen we deze grove schatting maken[3].
In het kort
Holocaust betekent letterlijk ‘brandoffer’. Tegenwoordig verwijzen we met de naam Holocaust naar de vervolging en moord op de Europese Joden voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog. Een ander woord dat veel gebruikt wordt is het Hebreeuwse Sjoa, dat catastrofe’ betekent.
In 1933 komen Adolf Hitler en zijn antisemitische NSDAP aan de macht in Duitsland. Met de Neurenberger Rassenwetten nemen zij Joden officieel hun burgerrechten af.
Op de Wannsee-conferentie in 1942 besluiten de nazi's definitief om de Joden in vernietigingskampen als Auschwitz om het leven te brengen met het gas Zyklon B.
In juli 1942 begint in Nederland de deportatie van de Joden.
In totaal worden er zo’n zes miljoen Joden vermoord door het naziregime en hun handlangers.
Geraadpleegde bronnen
En je weet het!
Anderen het laten weten?
