Hoe kreeg Rotterdam de grootste haven van Europa?

In de zeventiende eeuw zijn vissers de belangrijkste handelaren in de stad. In de Blaak ligt nog water en maar één kant van de Nieuwe Maas is bebouwd. Tot diep in de achttiende eeuw zou bijna niemand verwachten dat juist Rotterdam zo’n haven van formaat zou krijgen, want er zijn genoeg plekken met betere papieren: Vlissingen ligt direct aan zee, Amsterdam is de hoofdstad en sinds de Gouden Eeuw dé handelsstad van Nederland en Antwerpen is in eerste instantie veel beter uitgerust om het achterland te bedienen door onder meer de vroege aanleg van een spoorlijn.

De uitbreidingen van de havens zorgen voor een hernieuwde aantrekkingskracht van Rotterdam. Mensen uit de wijde omgeving verhuizen naar de stad, die in zestig jaar tijd explosief groeit van 88.000 inwoners naar 426.000 inwoners. Er worden in hoog tempo hele woonwijken uit de grond gestampt om deze nieuwe Rotterdammers onderdak te bieden.

Rotterdam ligt niet aan zee, maar aan een rivier. Terwijl de stad groeit, merken handelaren en schippers van nieuwe grote stoomschepen steeds vaker dat de stad soms lastig te bereiken is vanuit open zee. Als de gebruikelijke waterweg is dichtgeslibd, moeten schepen soms omwegen maken van 35 dagen voor ze op de Noordzee terecht komen. In 1866 gaat de eerste schop de grond in om het ontwerp van waterbouwkundig ingenieur Pieter Caland werkelijkheid te maken. Hij bedacht een nieuw kanaal, dwars door de duinen bij Hoek van Holland: de Nieuwe Waterweg. Als deze zes jaar later wordt geopend, heeft Rotterdam eindelijk een directe verbinding met open zee. Een verbinding die tot op de dag van vandaag wordt gebruikt.

Rotterdam en haar haven groeien stevig door na alle investeringen en ontwikkelingen en dat spreekt tot de verbeelding. In de film Nederland, waarin cineast Willy Mullens in 1921 in beeld brengt waar ons land trots op kan zijn, speelt de havenstad een grote rol. “Rotterdam is een schitterend bewijs van de activiteit en macht der moderne wereld,” zegt hij trots. Ook één van de eerste films van Polygoon besteedt ruim aandacht aan de havens. In De Rijn van Lobith tot aan zee, uitgebracht in 1922, laat de filmmaatschappij zien hoe het leven er langs de oevers van de stad uitziet: drukte op het water, ‘stoomers’ van de Holland-Amerika lijn, ‘reusachtige grijpers’ en ‘torenhooge monsters’. Goed te zien in beide films is wat een schaalvergroting er binnen korte tijd heeft plaatsgevonden: geen vissers meer, maar grote boten en zwaardere industrie.

Na de wederopbouw van de haven gaat het eigenlijk opvallend snel weer goed. Mede doordat de Duitse industrie zich vlug herstelt komt de handel met het achterland rap op gang. En die groei gaat zo hard dat er in de jaren vijftig al nieuwe uitbreidingen nodig zijn: de Eemhaven en de Botlek worden ten westen van de stad aangelegd.

Het blijft de decennia erna niet bij twee uitbreidingen. In hoog tempo volgt in de jaren zestig een nieuw gebied, om ruimte te bieden aan de steeds grotere schepen die olie naar Rotterdam brengen. In 1958 begint de aanleg van Europoort op het rustige eiland Rozenburg, bij Hoek van Holland. De grenzen van de haven worden steeds verder opgerekt om aan de enorme vraag in binnen- en buitenland te voldoen. In 1962, tijdens de aanleg van Europoort, is de eens zo kleine vissershaven uitgegroeid tot grootste haven ter wereld.

Europoort is nog maar net af, als blijkt dat er in de grootste haven ter wereld opnieuw een tekort aan ruimte ontstaat. De scheepvaart neemt wereldwijd enorm toe en schaalvergroting lijkt onvermijdelijk. Als er geen maatregelen worden genomen, zal de Nieuwe Waterweg snel verstopt raken door de vele verwachte scheepsbewegingen. In 1964 besluit de regering tot weer een nieuwe uitbreiding. Niet op bestaand land, want daar is amper meer ruimte, maar op nieuw land. In de Noordzee, voor de kust van Hoek van Holland, wordt de Maasvlakte aangelegd. Omwonenden zijn sceptisch. De enorme expansie van de afgelopen decennia leidt tot onrust over de veiligheid en bezorgdheid over het milieu. Na een grote brand op de olieraffinaderij bij Pernis vragen veel mensen zich af: waar ligt de grens van de industrialisatie?

Er dienen zich kansen aan om de Rotterdamse haven in plaats van de grootste, de slimste te maken. Paul Smits van het Rotterdamse Havenbedrijf zegt hierover in Tegenlicht: “Een haven zou zich moeten ontwikkelen tot logistieke informatiehub,” een zelfdenkende, volautomatische doorvoermachine die zorgt voor een efficiëntere manier van werken. Rotterdam staat dan niet meer bekend als de grootste, maar mogelijk in de toekomst wel als de intelligentste haven ter wereld. Niet slecht, voor een voormalig vissersstadje.