Waarom is de relatie tussen Iran en het Westen zo moeizaam?
Waarom is de relatie tussen Iran en het Westen zo moeizaam?
Laatste update: 20-08-2024
Sinds de Islamitische Revolutie in 1979 is de relatie tussen Iran en het Westen gespannen. Dat geldt ook voor de relatie met het Westen dat door wantrouwen wordt beheerst. Waar komt die achterdocht eigenlijk vandaan?
Redacteur: Marjolein Koster
Hoe waren de (handels)relaties tussen Iran en het Westen voor 1979?
Iran heeft een lange geschiedenis van handel met het Westen, met als bekendste voorbeeld de zijderoute. De stad Isfahan groeit uit tot een van ’s werelds belangrijkste steden, met toentertijd het grootste handelsplein. De Nederlandse VOC heeft dan ook een handelspost in deze stad.
Afgelopen eeuw speelt de Pahlavi-dynastie een grote rol. Reza Khan grijpt in 1921 de macht en begint snel met ambitieuze hervormingen die moeten leiden tot een seculiere, moderne staat. Zijn beleid lijkt op dat van Atatürk in Turkije en islamitische kleding wordt verleden tijd. Iran is dan, net als Nederland, een constitutionele monarchie.
Tijdens de Tweede Wereldoorlog staat Reza Sjah achter Hitlers beleid en vallen de geallieerden binnen. Rusland en Groot-Brittannië bezetten Iran om de transportlijnen te controleren. Nadat Reza verbannen is naar Zuid-Afrika, neemt zijn zoon Mohammad Reza met steun van de Britten het ambt van zijn vader over. Aanvankelijk wil hij geen kroon. Hij vindt dat zijn land eerst vooruitgang moet boeken. In 1967 komt het er toch van, wat een vreemde situatie oplevert. De sjah kroont namelijk zichzelf.
Sjah Mohammad Reza Pahlavi kroont zichzelf en zijn vrouw Farah Diba. Zij is daarmee de eerste vrouw in eeuwen die in Iran gekroond wordt en noemt dat later een symbolisch gebaar van respect voor vrouwen in Iran.
Sjah Mohammed Reza richt zijn blik op het Westen en versterkt de relaties met landen als Amerika, Frankrijk en ook Nederland. Bedrijven als Philips, DAF en Fokker doen goede zaken in Iran. Met Amerika heeft de sjah niet alleen handelsrelaties, maar ook goede militaire banden en ten tijde van president Nixon is Iran Amerika’s grootste wapenimporteur.
Hoe sterk de band tussen de Sjah en de VS is, blijkt in 1953. De Iraanse bevolking komt in opstand tegen het onderdrukkende bewind van de Sjah waardoor hij naar het buitenland moet vluchten. De CIA komt hem te echter te hulp en helpt Reza opnieuw in het zadel door de regering van de democratisch gekozen premier Mossadegh omver te werpen. Hiermee stelt de VS tevens de westerse oliebelangen veilig.
Banden tussen Iran en het Westen
Tijdens een van zijn bezoeken aan Parijs ontmoet de sjah Farah Diba, zijn toekomstige echtgenote. Zij studeert op dat moment in deze Europese stad. Ze is een groot liefhebber van de westerse cultuur en van hedendaagse kunst en begint tijdens haar huwelijk allerlei werken, van onder andere Mark Rothko, Francis Bacon en Jackson Pollock te verzamelen. Andy Warhol maakt zelfs een portret van haar. Als Farah en de sjah in 1979 Iran moeten ontvluchten, kan zij haar verzameling niet meenemen. Sindsdien liggen veel werken in de kelder van het Museum of Contemporary Art in Teheran. Kunstcriticus Rutger Pontzen mag hier bij hoge uitzondering een kijkje nemen.
Kunstcriticus en journalist Rutger Pontzen krijgt toegang tot verborgen Iraanse kunstcollectie
AVROTROS De Nieuwsschow - 7 jan 2017
00:00
00:00
Hoe is de haat tegenover Amerika ontstaan?
Na de Tweede Wereldoorlog neemt de macht van de Britten af en nemen de Amerikanen steeds meer een dominante positie in zoals blijkt uit de CIA-coup in 1953. Hierdoor blijft de Sjah met steun van de VS en de Westerse wereld de daaropvolgende 26 jaar aan de macht.
1979 is het jaar van de Iraanse of Islamitische Revolutie. Het volk is ontevreden en keert zich tegen de sjah. Daar zijn verschillende redenen voor. Hoewel het land floreert, profiteert de onderklasse daar niet van. Ook krijgt de sjah steeds meer dictatoriale trekken, wat zich bijvoorbeeld uit in de afschaffing van het meerpartijenstelsel, alleen zijn eigen partij was nog toegestaan, en het opsluiten en executeren van tegenstanders. Maar een erg belangrijke reden die de aanleiding is voor de protesten, is de groeiende invloed van de grootmacht Amerika en het daarbij behorende kapitalisme en de westerse moraal.
Miljoenen Iraniërs, van de linkse partij Fedayin en de communistische partij Toedeh, die door de Sovjet-Unie gesteund wordt, tot ondergedrukte minderheden en conservatieve mollahs en ayatollahs; zij komen allemaal de straat op met één centrale eis: ‘de sjah moet weg’.
Het verzet vanuit het westen richt zich vooral op de schending van mensenrechten in Iran.
De protesten in Iran verergeren en islamitische bevolking keert zich steeds meer tegen de sjah. Hij vlucht samen met Farah Diba en zijn kinderen het land uit. Kort daarna keert ayatollah Ruhollah Khomeini terug van zijn ballingschap, stort het regime in en nemen de geestelijken de leiding in het land over.
De Iraanse Revolutie
Onder leiding van de nieuwe religieuze leiders groeit de afkeer tegen het Westen. Er zijn vermoedens van spionage en het idee van Amerikaanse overheersing groeit. Wie kritiek had op Khomeini werd beschuldigd als een ‘agent van het imperialisme’. Een groep Iraanse studenten, medestanders van Khomeini, heeft het plan om de Amerikaanse ambassade in Teheran te bezetten en de diplomaten te gijzelen.
De toenmalige premier Mehdi Bazargan, een liberale democraat die door Khomeini tot premier wordt benoemd om de indruk te wekken dat er een open bewind komt, neemt ontslag na de bezetting van de VS-ambassade in Teheran.
Aanvankelijk zouden ze dat maar een aantal dagen doen, maar uiteindelijk duurt deze gijzeling 444 dagen. Uiteindelijk worden de gijzelaars twintig minuten na het aftreden van president Carter vrijgelaten, in ruil voor het vrijgeven van Iraanse banktegoeden en immuniteit tegen eventuele eisen tot schadevergoeding. Momenteel is de voormalige ambassade een museum, waar alles zoveel mogelijk is gelaten zoals de Iraniërs de ambassade aantroffen. Ze noemen het de US den of espionage, omdat er sporen van spionage door de Amerikanen zijn gevonden. Dit voedt de woede richting Amerika alleen maar meer.
De voormalig Amerikaanse ambassade in Iran is nu een museum en Floortje Dessing neemt voor het BNN-programma 3 op Reis een kijkje.
Irans aartsvijand nummer twee is Israël, omdat Iran de stichting van dit land ook ziet als een teken van westerse overheersing in het overwegend islamitische Midden-Oosten. In 2012 plant Israël een aanval op Iran, omdat het vermoedt dat Iran Israël wil verwoesten.
Correspondent Thomas Erdbrink geeft duiding bij de spanningen tussen Iran en Israël. Bekijk de hele aflevering van Tegenlicht via de website van de VPRO.
Waarom heeft Iran al jarenlang economische sancties?
Eerst ziet de Amerikaanse president Jimmy Carter nog uit naar een goede samenwerking met de inmiddels Islamitische Republiek, maar de maandenlange gijzeling in de Amerikaanse ambassade is meer dan genoeg om de diplomatieke relatie te verbreken. Tegelijk voert Carter ook de eerste sancties in. Hoewel deze worden opgeheven op het moment dat de gijzelaars worden vrijgelaten, stelt president Reagan opnieuw sancties in met als reden dat Iran terrorisme zou steunen. Later worden de vermoedens van massavernietigingswapens uitgesproken en roept Amerika andere landen op alle investeringen in Iran stop te zetten.
In 2006 volgen de Verenigde Naties met sancties, vanwege vermoedens van een Iraans uraniumverrijkingsprogramma. Sinds de ultraconservatieve Ahmedinejad aan de macht is in Iran, is het Westen bang dat dit land nucleaire wapens ontwikkelt. De VN willen Iran op deze manier onder druk zetten en dat stop te zetten. In de jaren daarna volgt de ene na de andere sanctie. Er komt onder andere een wapenembargo en de banken worden afgesloten van het internationale verkeer. In 2010 volgt ook de EU met een verbod op handel met de Iraanse olie- en gasindustrie en de Iraanse nucleaire industrie en later worden ook financiële transacties verboden. Als gevolg van al deze sancties keldert de Iraanse munt (de rial) en raakt het land in een economisch isolement.
Iran wordt geconfronteerd met internationale sancties vanwege het ontwikkelen van uranium.
Zijn de handelsrelaties hersteld na het sluiten van de nucleaire deal?
Omdat deze situatie alles behalve wenselijk is voor Iran, start president Rohani onderhandelingen tot het sluiten van een nucleaire deal. Dat leidt op 14 juli 2015 tot een akkoord met de internationale gemeenschap (Duitsland, Frankrijk, het Verenigd Koninkrijk, de Verenigde Staten, Rusland en China). Met uitzondering van Israël. Want hoewel in het akkoord staat dat Iran stopt met de bouw van nucleaire installaties en het verrijken van uranium zal verminderen, blijft Israël bang dat Iran kernwapens zal ontwikkelen.
Omdat Iran zich aan de afspraken houdt, worden in 2016 de sancties op de financiële sector en olie en gas opgeschort. Wel blijven er beperkingen op het gebied van wapens en uitvoer van goederen en techniek die kunnen bijdragen aan het raketprogramma van Iran.
Verschillende kenners van Iran leggen uit waarom 2015 hét jaar is van de nucleaire deal tussen Iran en de internationale gemeenschap.
Na deze nucleaire deal komt de handel van Iran met andere landen weer op gang. Iran exporteert olie naar de EU en landen in Azië en er kunnen weer financiële transacties plaatsvinden, hoewel de VS nog een aantal sancties vasthoudt. Dit leidt ertoe dat andere landen ook een beetje afwachten. Daarnaast mag Iran eindelijk weer vliegtuigen aanschaffen voor burgerluchtvaart. Dat is hard nodig, want Iran heeft veel verouderde toestellen en heeft in de afgelopen jaren relatief veel crashes gehad. Miljarden dollars die voorheen bevroren waren, komen nu weer tot de beschikking van Iran.
Waarom loopt de nucleaire deal weer gevaar?
Met de Amerikaanse president Trump aan de macht loopt de nucleaire deal met Iran weer gevaar. Trump vindt de deal die Obama sloot een 'rampzalig akkoord'. Hij wil extra eisen stellen, zoals het terugtrekken van de Iraanse troepen in Syrië, stoppen met steun geven aan Hezbollah en het raketprogramma ontmantelen. Doet Iran dat niet, dan wil Trump opnieuw sancties tegen Iran instellen. Hoe serieus deze woorden zijn, is lange tijd moeilijk te bepalen. Iran reageert vervolgens wel op deze dreigingen.
Iran reageert zichtbaar en zegt zichzelf te willen beschermen.
In mei 2018 zegt Trump de nucleaire deal met Iran eenzijdig op en dat zorgt ervoor dat de spanningen oplopen in de regio. Iran dreigt nucleaire activiteiten te hervatten en Saudi-Arabië reageert op haar beurt met dreigingen richting Iran. Na het neerhalen van een Amerikaanse drone door het Iraanse leger in juni 2019 dreigt een Amerikaanse vergeldingsactie, maar die wordt door president Trump op het nippertje afgeblazen. Trump dreigt ook met sancties tegen andere landen die wél samenwerken met Iran, maar de EU zegt dat bedrijven zich daar niets van moeten aantrekken en probeert de handelsrelaties te redden.
VS doodt hoge Iraanse generaal Qassem Soleimani bij aanval op vliegveld Bagdad, wat tot veel spanningen tussen twee landen leidt.
Als na Trump Biden president wordt, ontdooien de betrekkingen. Anders dan Trump wil Biden weer om tafel met Iran om de nucleaire deal uit 2015 te herstellen. Biden hoopt een overeenkomst te bereiken om te voorkomen dat Iran kernwapens kan gaan maken.
Sinds april 2021 onderhandelen Iran, de VS, Rusland en Europese Unie in Wenen om de deal nieuw leven in te blazen, maar ze kunnen nog steeds geen concrete stappen zetten. Dat heeft ook voornamelijk te maken o.a. met de Amerikaanse weigering de Iraanse Revolutionaire Garde van de lijst van terroristische groepen af te halen.
Welke rol speelt Iran op het internationale toneel?
De moeizame relatie tussen Iran en het Westen heeft niet alleen te maken met de gebeurtenissen rondom de CIA-coup in 1953, de Islamitische Revolutie en de economische sancties. In verschillende internationale dossiers speelt Iran een belangrijke rol. Het feit dat Iran en Israël elkaars aartsvijanden zijn, zorgt meerdere keren voor spanningen in de regio, zoals op 1 april 2024 als Israël het Iraanse consulaat in Damascus bombardeert waarbij een hoge Iraanse militair om het leven komt. Hierop voert Iran als vergelding een massale drone-aanval uit tegen Israël. Niet veel later, in de zomer van 2024, wordt de politiek leider van Hamas, Ismail Haniyes, gedood bij een luchtaanval in Teheran. Israël heeft de aanval niet opgeëist, maar experts twijfelen er niet aan dat Israël verantwoordelijk is.
Maar er zijn meer voorbeelden. In de langslepende oorlog in Syrië mengen grootmachten ook Rusland en China zich. Zij steunen het Syrische regime. Iran heeft ook een bondgenootschap met Assad. Die samenwerking heeft sterke wortels in de jaren 80, wanneer de Iraakse leider Saddam Hoessein Iran invalt. Dat leidt tot de lange Irak-Iranoorlog en in deze oorlog is Syrië het enige Arabische land dat Iran steunt, want Irak is ook de vijand van Syrië. Een gezamenlijke vijand zorgt voor vriendschap. Daarom steunt Iran Assad in het conflict dat sinds 2011 woedt in Syrië. Aangezien het Westen Assads vijand is, staan Iran en het Westen ook in deze kwestie tegenover elkaar.
Ondertussen groeit de band tussen de Russische president Poetin en de Iraanse president Rohani. Naast een intensivering van de handel (een stijging van 60 procent in 2016) heeft dit bondgenootschap ook een belangrijke rol voor de regio. Rusland kan andere landen in de regio, zoals Jordanië, Egypte en de Verenigde Arabische Emiraten, ervan overtuigen dat Iran geen bedreiging voor hen is. Mogelijk ontstaat er zelfs een driehoeksverbond tussen Iran, Rusland en Turkije, wat de machtsverhoudingen in de regio aanzienlijk kan veranderen.
Iran heeft de levering van drones aan Rusland voor het eerst toegegeven.
De innige samenwerking tussen Iran en Rusland krijgt ook op het strijdtoneel gestalte. Zo levert Iran honderden Iraanse drones van het type Shahed-136 aan Rusland. Die worden gebruikt tegen Oekraïne. Met name de civiele Oekraïense infrastructuur wordt zwaar getroffen. Zowel de Verenigde Staten als EU leggen daarom sancties op aan de Iraanse Revolutionaire Garde en een aantal Iraanse bedrijven die betrokken zijn bij deze levering.
Wat betekent dat Iran en Rusland zo samenwerken?
Kijk hier de volgende drie fragmenten over de Iraanse invloed in het Midden-oosten;
Waarom kan president Rohani niet zorgen voor verandering?
De verkiezing van de progressieve president Rohani in 2013 laat zien dat Iraniërs behoefte hebben aan vernieuwing in hun land. Hij krijgt tijdens de eerste stemronde direct een absolute meerderheid. Hoewel er internationaal nog zeker veel kritiek is op deze sjiitische politicus, is Rohani voor Iran waarschijnlijk de meest liberale president mogelijk.
De stappen die Rohani in zijn eerste termijn zet, laten zien dat hij wel degelijk de mogelijkheid heeft iets te veranderen. Hij schrapt de jaarlijkse anti-Israëlconferentie, bereikt het akkoord op het nucleaire programma, versterkt de positie van vrouwen, bijvoorbeeld door het aanstellen van een vrouwelijke woordvoerder voor Buitenlandse Zaken, en hij verbetert de toegang tot staatsinformatie.
There must be equal opportunities for women. There is no difference between man and woman in their creation, in their humanity, in their pursuit of knowledge, in their understanding, in their intelligence, in their religious piety, in serving God and in serving people.
President Rohani
In 2017 is Rohani opnieuw verkozen, met een nog groter percentage van de stemmen. Hij wil graag de economie verbeteren en de nationale welvaart vergroten.
Verkiezingen Iran 2017
Ondanks de stappen vooruit en de verbeterde relatie tussen Iran en het Westen blijft de kritiek op Iran nog altijd fors. Zo bracht Amnesty International een rapport uit waaruit blijkt dat de positie van mensenrechtenverdedigers slechter is geworden en het lijkt erop dat de censuur op internet vergroot is.
Sinds Rohani president is in Iran zijn de mensenrechten er juist op achteruit gegaan.
Feit is wel dat Rohani altijd onder de macht van de Opperste Leider ayatollah Khamenei blijft staan. Deze blijft nog vaak vasthouden aan de strenge islamitische waarden, die botsen met waarden van het Westen. Door de economische sancties komt Iran in een ernstige recessie terecht. Als het regime in 2019 besluit de benzineprijzen te verhogen gaat de bevolking massaal de straat op. De protesten van de burgers worden neergeslagen en er vallen tientallen doden.
"Als je Iran vergelijkt met een grote winkel. Dan is Rohani het hoofd van de etalage, die zegt: "het moet er zo uit zien". Maar dat betekent niet dat het topmanagement van de winkel veranderd is."
Vanaf 2021 is Ebrahim Raisi de president. Maar de onvrede bij de bevolking blijft over de slechte economische omstandigheden en de strenge regels van de islamitische republiek.
De Iraanse president Ebrahim Raisi stond bekend als erg conservatief. Hij was direct betrokken bij de massamoorden van 1988 op politieke tegenstanders.
In 2022 gaan duizenden Iraniërs de straat op na de dood van de 22-jarige Mahsa Amini. Volgens de Iraanse zedenpolitie zou zij haar hijab niet goed hebben gedragen. Hierna gaan vooral vrouwen de straat op.
De protesten leiden tot een massale opstand tegen Khamenei, de geestelijk leider van het land. Hoewel het Iraanse regime met harde hand reageert en duizenden demonstranten oppakt en verschillende mensen zelfs veroordeeld tot de doodstraf, houden de protesten en de roep om gelijke rechten en meer vrijheid aan.
Europa legt nieuwe sancties op aan Iran voor neerslaan protesten.
In 2024 komt Raisi om bij een helikoptercrash. In de daaropvolgende verkiezing kiest het Iraanse volk de gematigde Masoud Pezeshkian. Hij zegt hervormingen door te willen voeren. Of die er komen is de vraag. Net als bij vorige presidenten blijft de meeste macht in handen van de geestelijk leider Khamenei.
In het kort
Voor de Islamitische Revolutie in 1979 zijn er goede handelsrelaties tussen Iran en het Westen. Dat komt onder meer doordat de heersende Sjah van Iran in het zadel blijft dankzij de VS.
In 1979 nemen geestelijken de leiding over en een paar maanden later starten studenten een gijzeling in de Amerikaanse ambassade in Teheran. President Carter verbreekt de diplomatieke banden en stelt sancties in.
De bevolking van Iran is verdeeld, maar zeker niet compleet anti-westers.
In 2006 voert ook de VN sancties in, vanwege vermoedens van een uraniumsverrijkingsprogramma. In 2015 sluiten zes westerse grootmachten en de nieuwe progressieve president Rohani een nucleaire deal en sindsdien komt de handel weer op gang.
Vanaf 2021 is Ebrahim Raisi de president. Maar de onvrede bij de bevolking blijft over de slechte economische omstandigheden en de strenge regels van de islamitische republiek.
Iran en Israël zijn aartsvijanden. In april 2024 komt het tot een hoogoplopend conflict als Israel bij bombardement op het Iraans consulaat in Damascus een hoge Iraanse militair doodt, en Iran als vergelding een massale drone-aanval op Israël uitvoert.
En je weet het!
Anderen het laten weten?
