Hoe wordt de VOC machtig in Indië?
Hoe wordt de VOC machtig in Indië?
Laatste update: 23-10-2022
De VOC heeft in de Gouden Eeuw heel veel macht in Indië. Hoe komt dat zo? En wat is de keerzijde van deze macht?
Redacteur: Niek van Lent
Wie vaart als eerste naar ‘de Oost’?
Al sinds de Oudheid is bekend dat in Azië kostbaarheden te halen zijn, zoals zijde en specerijen. Die luxewaren komen via het Midden-Oosten naar Europa maar de lange handelsroute met veel tussenpersonen maakt deze heel duur. Bovendien zijn de routes niet altijd begaanbaar. Daarom zoeken Europeanen in de vijftiende eeuw alternatieve zeewegen naar de oost. Christoffel Columbus is een van hen. Hij probeert via het westen in Indië te komen en landt in 1492 per ongeluk in Amerika, onder Spaanse vlag. Een paar jaar later, in 1498, komt de Portugees Vasco da Gama als eerste Europeaan per schip in Azië aan, na een route rondom Afrika.
Vervolgens proberen Spanje en Portugal, en later andere mogendheden, de Nieuwe Wereld verder te 'ontdekken' en te koloniseren. Om daar kostbaarheden in te kunnen laden en naar Europa te verschepen.
Vasco da Gama arriveert in 1498 in India.
Pas een eeuw later bereiken ook schepen uit de Nederlanden Indië. In 1595 vertrekken vier schepen vanuit Texel richting Azië. De reis is niet zo succesvol: drie schepen keren terug naar Nederland met aan boord slechts 87 van de 249 bemanningsleden en een matige opbrengst. Maar de eerste Nederlandse reis naar de Oost is een feit – een handelsroute is geopend.
Om een confrontatie met de Portugezen te vermijden proberen Nederlandse zeelui via de Noordpool naar Azië te varen.
Al snel volgen andere reizen. Steeds meer koopvaardijschepen trekken eropuit om kostbare kruiden uit Indië te halen. Zeeuwen en Hollanders stichten compagnieën, bedrijven die zich richten op de handel in Indië. Hun reizen verlopen niet altijd voorspoedig. Soms varen de kooplieden rijk beladen terug, soms vergaan de schepen in een storm.
De terugkomst in Amsterdam van de tweede expeditie naar Oost-Indië door Hendrik Cornelisz Vroom (1599).
Hoe ontstaat de VOC?
De Hollanders en Zeeuwen beconcurreren niet alleen de Portugezen die al in Azië gevestigd zijn, maar vooral elkaar. Om die onderlinge concurrentie in te dammen neemt Johan van Oldenbarnevelt het initiatief om zes handelsbedrijven samen te voegen in de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC). Op 20 maart 1602 verkrijgt de VOC het Nederlandse monopolie op alle handel in de Aziatische wateren vanaf Kaap de Goede Hoop. In naam van de Republiek mag de compagnie verdragen sluiten, oorlogen voeren en veroverde gebieden besturen. De handel gaat vaak gepaard met geweld.
Meer dan tweeduizend schepen varen in de zeventiende en achttiende eeuw naar Indië om te handelen in kostbare producten. De hele aflevering zien? Kijk op NPO Start.
Het kapitaal voor de eerste tochten van de VOC wordt ingezameld door aandelen te verkopen. Dat gebeurt wel vaker maar met de aandelen van de VOC is iets bijzonders aan de hand: ze zijn verhandelbaar. Daarmee heeft de compagnie een primeur. Al snel verzinnen handelaren allerlei manieren om te speculeren met de waarde van de aandelen en zo ontstaat de beurshandel die we nu nog kennen. De wereldhandel brengt steden als Amsterdam tot grote bloei waarin naast de handel ook de kunst tot bloei komt. Schilders als Rembrandt krijgen belangrijke opdrachten voor het maken van portretten van kooplui.
Werken bij de VOC
De beginjaren van de VOC staan meer in het teken van kaapvaart dan van handel. 'Kapen' is piraterij met toestemming van de Staten-Generaal: de VOC mag Spaanse en Portugese schepen aanvallen omdat de Republiek met Spanje en Portugal in oorlog is. Die oorlog zet de VOC in Aziatische wateren voort.
Hollandse schepen op een kalme zee door Willem van de Velde II (ca. 1665).
Hoe wordt de compagnie groots?
Het bedrijf ontwikkelt zich snel tot een geduchte macht. In een relatief korte tijd verovert de VOC strategische plekken, om het monopolie op kostbare producten in handen te krijgen. In 1605 verdrijft de compagnie bijvoorbeeld de Portugezen van het Molukse eiland Ambon, waar de grootste kruidnagelproductie van heel Indië zich bevindt. De Spanjaarden worden deels verjaagd van het eiland Ternate, waar ook kruidnagel kan worden verbouwd. De VOC eist voor Molukse eilanden het kruidnagelmonopolie op en verbiedt de bewoners de specerij te leveren aan anderen - al gehoorzamen die bewoners niet altijd.
In Ceylon, het huidige Sri Lanka, bemachtigt de VOC in 1638 een positie in de kaneelhandel. De koning van Kandy, op het eiland, wil van de Portugezen af en krijgt hierbij hulp van de Nederlanders, in ruil voor een aantal forten en het handelsmonopolie op kaneel.
Overwinning van de Hollanders op de Portugezen op Tidore (1605). Tidore is een Moluks eiland.
Een belangrijke VOC-leider, Jan Pieterszoon Coen, verovert in 1619 de stad Jayakarta (Jakarta) en sticht er Batavia, vernoemd naar de Bataven. Coen schrijft dat “Jacatra de treffelycxte plaetse van gansch Indien” (de geweldigste stad van heel Indië) zal worden en dat door de verovering de reputatie van de Nederlanders is gestegen. Voortaan zal alle Nederlandse handel in Indië via de nederzetting verlopen. Batavia moet de grootste handelsstad van Indië worden en ook andere delen van het eiland Java worden ingenomen.
In Jakarta zijn delen van de Nederlandse bebouwing nog te bewonderen. De hele aflevering zien? Kijk op NPO Start.
Ook elders verovert de compagnie belangrijke posten, vaak met geweld. Er worden forten gebouwd in India en in Siam (het latere Thailand). Zelfs in Japan – dat in 1641 zijn grenzen sluit voor buitenlanders – krijgt de VOC bij hoge uitzondering toestemming om handel te blijven drijven, vanaf het eilandje Deshima.
De VOC slaat in heel Azië goederen in. Die gaan niet allemaal naar Europa: de compagnie verhandelt ook binnen Azië een grote variatie aan waren.
"Zonder hem zou die VOC nergens op zijn uitgelopen in die beginjaren." De hele aflevering zien? Kijk op NPO Start.
Wat is de VOC-mentaliteit?
In 2006 kijkt toenmalig premier Jan Peter Balkenende met een trotse blik terug op de Gouden Eeuw en de VOC. Hij refereert aan die tijd met de term 'VOC-mentaliteit': dynamische ondernemersgeest van mensen die bereid zijn grenzen te verleggen – althans, dat is waar Balkenende op doelt. Maar geweld, gruwelen en onderdrukking behoren ook tot het VOC-verleden. De handelscompagnie gaat niet bepaald zachtzinnig te werk. Aan welke gruwelen maakt de VOC zich eigenlijk schuldig?
Jan Peter Balkenende heeft het over de VOC-mentaliteit.
Laten wij optimistisch zijn! Laten we zeggen: Nederland kan het weer! Die VOC-mentaliteit, over grenzen heen kijken, dynamiek! Toch?
Jan Peter Balkenende
De slachter van Banda
Een voorbeeld van de schaduwzijde van de handel is de slachting op de Banda-eilanden. De VOC wil naast het monopolie op kruidnagel en kaneel ook een volledig monopolie op nootmuskaat en foelie verwerven. Dus reist de vloot in 1609 in opdracht van de Heren XVII naar de Banda-eilanden, waar die specerijen groeien. De admiraal van de vloot, Pieter Willemszoon Verhoeff, heeft aan boord een brief van stadhouder Maurits van Oranje waarin aan de inheemse bevolking (de Bandanezen) toestemming wordt gevraagd om een fort te bouwen.
De VOC op de Banda-eilanden. De hele aflevering zien? Kijk op NPO Start.
In eerste instantie geven de Bandanezen geen gehoor. Verhoeff besluit hierop vast te beginnen aan de bouw van het fort. Plots krijgt de admiraal toch een bericht: de dorpsoudsten zijn bereid te onderhandelen. Dit blijkt een list te zijn. Als Verhoeff en twee leden van de brede raad naar de afgesproken plek komen, worden zij onthoofd. Vervolgens worden ook ongeveer 46 bemanningsleden vermoord. Aan boord van de vloot is ook nieuweling Jan Pieterszoon Coen. Op zijn eerste reis naar Indië weet hij nipt te ontkomen aan wat hier bekend zal komen te staan als ‘Het Verraad van de Bandanezen’.
De Banda-eilanden, door Jannes Theodorus Bik (1821).
In de jaren die volgen, blijft de VOC proberen met geweld een monopolie af te dwingen. Maar aangezien de compagnie weinig betaalt voor de nootmuskaat, is dat voor de Bandanezen geen optie. Daarom houdt Coen in 1621 bloedig huis op de eilanden. Veel van de dorpshoofden worden door Japanse Samoerai – in dienst van de VOC – onthoofd, 2500 Bandanezen vluchten de bergen in waar zij omkomen van de honger en achthonderd dorpelingen worden gedeporteerd. Slechts zeshonderd van de vijftienduizend inwoners overleven de aanval. Banda is onderworpen en de specerijen zijn in handen van de compagnie. Coen komt bekend te staan als ‘de slachter van Banda’.
Hans Goedkoop bezoekt in 'De Gouden Eeuw: een wereldonderneming' de plek onheils. De hele aflevering zien? Kijk op NPO Start.
Slavernij in Oost-Indië
Omdat de bevolking van de eilanden bijna geheel is uitgeroeid, moet de werkkracht voor de plantages ergens anders vandaan komen. Coen stuurt daarom tot slaaf gemaakten naar Banda. Hoewel we bij de rol van Nederland in de slavernij vaak denken aan de WIC en de trans-Atlantische slavernij maken ook werknemers van de VOC veelvuldig gebruik van tot slaaf gemaakten. Opvallend is dat tot ver in de achttiende eeuw de slavernij in Indië omvangrijker is dan die in de westelijke koloniën. Rond 1750 leven er naar schatting zo’n 75.500 tot slaaf gemaakten in Aziatische vestigingen van de VOC. Bij de WIC zijn het er dan 64.000. Het verschil is dat de compagnie zelf niet heel veel bijdraagt aan slavenhandel. Wel gebruiken slaveneigenaren de schepen en het netwerk van de VOC.
Slaaf met pajong [parasol], kind en hond door Jan Brandes (1779 - 1785).
Deze mensen in de slavernij komen vaak uit Indië en omstreken. Ook voordat de Nederlanders hier arriveren bestaat er al slavenhandel. De vraag neemt door de komst van de VOC echter flink toe. Nederlanders kopen de tot slaaf gemaakten vooral in gebieden die in nood verkeren. Wanneer ergens droogte of hongersnood heerst, oogsten mislukken of een natuurramp plaatsvindt, zijn de tot slaaf gemaakten stukken goedkoper dan normaal. Vaak worden ook kinderen als slaaf verkocht door hun ouders. In betere tijden zijn de tot slaaf gemaakten te duur. In dat geval worden ze door Indiërs ontvoerd of geronseld op markten of andere drukbezochte plekken.
De tot slaaf gemaakten komen op plantages terecht maar ook op schepen, scheepswerven, pakhuizen, mijnen en andere plaatsen waar zwaar werk wordt gedaan. Bovendien werken er veel tot slaaf gemaakten in huishoudens. Een deel van de economie van de VOC draait op de arbeid van hen, ook al neemt de compagnie zelf maar weinig tot slaaf gemaakten in dienst.
Hoe komt de VOC ten einde?
Na de Gouden Eeuw gaat het bergafwaarts met VOC. Door toegenomen buitenlandse concurrentie, hoge kosten en corruptie lijdt de compagnie verliezen. De genadeklap is de Vierde Engelse Oorlog (1780 - 1784). De Engelsen slagen erin om de handel tussen Europa en Azië te blokkeren en belangrijke handelsposten van de Nederlanders in te nemen. Omdat hierdoor geen producten meer uit Indië naar de Nederlanden vervoerd kunnen worden, lopen de schulden van de VOC op. Dit leidt tot de opheffing van de compagnie in 1799.
De VOC krijgt te maken met stijgende kosten. De daarop volgende oorlog met de Engelsen doet de compagnie definitief de das om. De hele aflevering zien? Kijk op schooltv.nl.
De Gouden Eeuw heeft twee kanten. Aan de ene kant staan de rijkdom en macht van de Republiek. Steeds vaker komt echter ook de keerzijde van deze Gouden Eeuw ter sprake, waarin geweld, overheersing en slavernij centraal staan.
Geweld, uitgeoefend op grote schaal, is een onderdeel van onze Gouden Eeuw.
Hans Goedkoop
In het kort
De eerste Europeaan die erin slaagt rondom Afrika naar ‘de Oost’ te varen is Vasco da Gama uit Portugal. Reizigers uit andere Europese landen volgen kort hierna.
In 1602 verkrijgt de VOC het Nederlandse monopolie op alle handel in de Aziatische wateren vanaf Kaap de Goede Hoop. In naam van de Republiek mag de compagnie verdragen sluiten, oorlogen voeren en veroverde gebieden besturen.
In een relatief korte tijd verovert de VOC strategische plekken. Op de eilanden Ambon en Ternate verwerft de compagnie het monopolie op kruidnagel, in Ceylon op kaneel en op de Banda-eilanden op nootmuskaat en foelie.
Om de goede handelsposities te bemachtigen maakt de VOC veel gebruik van geweld en onderdrukking. Op de Banda-eilanden roeit de compagnie bijna de hele bevolking uit
Door toegenomen buitenlandse concurrentie, hoge kosten, lagere winstmarges en corruptie lijdt de compagnie verliezen. Eind achttiende eeuw wordt de VOC opgeheven.
En je weet het!
Anderen het laten weten?
