Wie was Atatürk?
Wie was Atatürk?
Laatste update: 22-04-2024
Mustafa Kemal Atatürk mag dan al vele jaren dood zijn, Turkije heeft hij niet verlaten. In Turkije is zijn persoon en ideologie nog springlevend en wordt hij door vele Turken als een soort godheid geadoreerd. Zonder Atatürk geen modern Turkije, is de gedachte. Maar in hoeverre klopt dat beeld en hoe is Mustafa Kemal uiteindelijk de grote Atatürk geworden?
Redacteur: Gülhan Demirci
Wie was Mustafa Kemal Atatürk?
Zodra je Turkije binnenkomt is Atatürk overal aanwezig. Standbeelden van hem staan in elke stad, zijn portret hangt in alle overheidsgebouwen en zijn handtekening is terug te zien op auto’s, T-shirts en zelfs als tatoeage op lichamen. Hij wordt gezien als vader des vaderland, leraar en verlosser. Zelfs nu nog heeft zijn ideologie veel invloed op de Turkse politiek en samenleving en kan kritiek op hem, of enig vraagteken bij zijn verdiensten, tot verhitte debatten leiden onder Turken. Voor vele Turken, vooral de streng seculiere, is Mustafa Kemal Atatürk nog steeds de man die het ooit zo conservatieve en achtergestelde land tot een modern westers land heeft gemaakt.
Maar ook in het buitenland wordt Mustafa Kemal Atatürk gezien als de sterke leider zonder wie Turkije nooit modern zou zijn geworden. Onderstaand filmfragment laat dat zien:
Film uit de Verenigde Staten gepresenteerd door Walter Cronkite over de grote verdiensten van Mustafa Kemal Atatürk.
Atatürk wordt geboren als Mustafa, zoon van Ali Rıza en Zübeyde, op 19 mei 1881 in Selanik. Tegenwoordig heet Selanik Thessaloniki en ligt het in Griekenland, maar in die tijd is het een grote stad in het uitgestrekte Ottomaanse Rijk waar joden, christenen, moslims, Grieken, Turken en andere bevolkingsgroepen wonen.
Mustafa Kemal behoort tot de Turks sprekende islamitische middenklasse. Zijn tweede naam, Kemal, wordt hem pas later op school gegeven. Of dit nou is omdat hij een uitstekende student is (Kemal betekent ‘de volmaakte’) of om onderscheid te kunnen maken met de andere Mustafa’s in zijn klas, is niet helemaal duidelijk. Hij volgt een opleiding aan de militaire academie en na zijn afstuderen meldt hij zich bij het Ottomaanse leger.
Hoe ontstaat het Turkse nationalisme?
Als jonge officier sluit Mustafa Kemal zich aan bij de Jonge Turken. Een groep van jonge officieren die vernieuwing en hervormingen willen. Nationalisme is een belangrijke politieke stroming in het negentiende eeuwse Europa. Steeds meer etnische groepen eisen een eigen land op basis van het idee dat ze tot dezelfde groep met een eigen taal of geschiedenis horen. Ze willen niet meer onderdeel zijn van grote rijken zoals Oostenrijk-Hongarije of het Ottomaanse Rijk. Binnen het Ottomaanse Rijk verzetten vooral de landen op de Balkan zich fel tegen wat zij zien als Ottomaanse overheersing.
Het toenemende nationalisme en verzet tegen de Osmanen leidt tot de Balkanoorlogen, waarvan het Ottomaanse Rijk de verliezer is. Een verlies dat hard aankomt omdat het Rijk daardoor winstgevend gebied kwijt raakt en zich moet terugtrekken uit het hart van Europa.
"Ten opzichte van de Europese staten is dat Ottomaanse Rijk verzwakt." De hele aflevering zien? Kijk op NPO Start.
Doordat het Rijk verder afbrokkelt en nationalisme binnen het rijk toeneemt worden ook de Ottomaanse intellectuelen uit die tijd gedwongen na te denken over wat en wie een Ottomaan is. De Jonge Turken willen in eerste instantie een Ottomaanse nationalisme: iedereen is Ottomaan. Maar doordat inmiddels een groot deel van de Ottomaanse bevolking bestaat uit etnische Turken wordt Turks nationalisme het nieuwe uitgangspunt.
Is de Eerste Wereldoorlog het einde van het Ottomaanse Rijk?
Aan het einde van de negentiende eeuw staat het eens zo machtige Ottomaanse Rijk bekend als de ‘Zieke man van Europa’. Als in 1914 de Eerste Wereldoorlog uitbreekt willen de Osmanen bij voorkeur aan de Franse en Britse kant mee vechten maar die zijn al bondgenoten met de Russen, en de Russen zijn al sinds decennia de aartsvijanden van de Osmanen. Deze drie, ook wel Triple Entente genoemd, azen op het grondgebied van het Rijk en sluiten ze uit als bondgenoot. Min of meer noodgedwongen kiest de sultan de kant van Duitsland en zijn bondgenoten. Dat blijkt een ongelukkige keuze en het begin van het einde voor het Ottomaanse Rijk.
De bondgenootschappen tijdens de Eerste Wereldoorlog in kaart gebracht.
Hoe verloopt de Onafhankelijkheidsstrijd van Turkije?
Mustafa Kemal Atatürk heeft zijn heldenstatus vooral te danken aan zijn rol in de Onafhankelijkheidsstrijd van 1921-1922. Na het verlies van de Eerste Wereldoorlog wordt wat nog over is van het Ottomaanse Rijk bezet door de overwinnaars: de Britten, Fransen en Russen. Deze, de Britten voorop, leggen de sultan op 10 augustus 1920 het Verdrag van Sèvres op. In dit verdrag wordt het Rijk verdeeld onder de Grieken, Italianen, Britten, Fransen, Koerden, Armenen en Russen. Van het Ottomaanse Rijk blijft niet veel meer over dan een ministaatje met Istanbul als hoofdstad. De zeggenschap over de zeestraten wordt ontnomen, een zeevloot verboden, het leger beperkt en de financiën komen onder toezicht te staan. Al met al blijft er weinig zelfstandigheid over voor het Ottomaanse Rijk.
"Engeland, Frankrijk en Italië wilden het hele rijk vernietigen. Als Atatürk niet de wapens had opgenomen zou Turkije nu niet bestaan."
Het verdrag wordt algemeen beschouwd als een enorme vernedering en het verzet ertegen groeit. Hoewel de sultan nog wel officieel de macht heeft hebben de geallieerden Istanbul bezet. Vervolgens bezetten de Grieken in 1919 de stad Izmir en alsof dit niet al genoeg vernedering is voor de Turken marcheren de Grieken met goedkeuring van de geallieerden door en bezetten een veel groter gebied dan in het Verdrag van Sèvres is opgenomen. Dit tot grote woede van de Turken.
Er is al een redelijk georganiseerd verzet tegen het Verdrag maar het ontbreekt ze aan een leider met voldoende autoriteit. En niet onbelangrijk, iemand met een onbesmette reputatie die door iedereen wordt geaccepteerd om het verzet te kunnen leiden. Na het wikken en wegen van enkele kandidaten komt men uiteindelijk uit bij Mustafa Kemal. Een man die naam heeft gemaakt tijdens de Eerste Wereldoorlog en bekend staat als een moeilijke man maar ook als een zeer bekwaam officier. Mustafa Kemal wordt zo de leider van wat later het Nationale Verzet (Milli Mücadele) en de Onafhankelijkheidsoorlog 1921-1922 (Kurtulus Savasi) is gaan heten.
Het Turkse leger marcheert de stad Izmir binnen tijdens de Onafhankelijkheidsoorlog van Turkije.
Door een slimme militaire strategie van Mustafa Kemal worden de Grieken op 30 augustus 1922 verslagen en is de strijd gewonnen. Deze Overwinningsdag (Zafer Bayrami ) wordt nog elk jaar groots gevierd in Turkije. Het aandeel van Mustafa Kemal Atatürk in de strijd en latere overwinning is zeer belangrijk, maar zijn aandeel is zodanig groot gemaakt (mede door hem) dat het lijkt alsof zonder de bezielende leiding van Atatürk er helemaal geen 'nationale strijd' zou zijn, laat staan een overwinning.
Met de overwinning is het gehate Verdrag van Sèvres uit 1920 wat de Turken betreft dood en begraven. De Entente-staten en de Turken gaan weer onderhandelen over een nieuw verdrag in het Zwitserse Lausanne. Daar wordt afgesproken dat gebieden die na het verdrag van Sèvres toegewezen zijn aan Bulgarije en Griekenland aan Turkije worden teruggegeven. Ook worden afspraken gemaakt over het uitwisselen van Griekse en Turkse gemeenschappen. Deze uitwisseling gaat niet altijd vrijwillig of zachtzinnig en komt neer op een vorm van etnische zuivering aan beide kanten.
Vanuit de havenstad Samsun maakt Atatürk zich op voor de succesvolle herovering van bezette gebieden.
Op 21 augustus 1923 wordt het Verdrag van Lausanne ondertekend. Er is vrede gesloten, de bezetters zijn het land uit en de onafhankelijkheid is gewaarborgd. Na decennia van oorlog is het land ontvolkt, verarmd en verwoest. Door ingrijpende migratie en sterfte is Turkije cultureel en demografisch gezien een totaal ander land geworden.
De ondertekening van het Verdrag van Lausanne.
Welke hervormingen voert Atatürk door?
De overwinning in de Onafhankelijkheidsoorlog versterkt de positie van Mustafa Kemal enorm; hij krijgt zelfs de Ottomaanse titel Halâskar Gazi (redding brengende overwinnaar), maar dat maakt hem niet meteen tot de enige en onbetwiste leider met absolute macht die hij later zal worden. Atatürk heeft een duidelijk toekomstbeeld voor Turkije: het land moet een seculier land worden waar een duidelijke scheiding bestaat tussen religie en staat en dat net zo modern is als het westen. Hiervoor zijn radicale hervormingen nodig en radicale hervormingen hebben een radicale leider nodig.
Atatürk spreekt het volk toe.
Na het afschaffen van het Ottomaanse sultanaat (de sultan is geen staatshoofd meer) in 1922 wordt op 29 oktober 1923 de Republiek Turkije uitgeroepen met Mustafa Kemal als eerste president. Het tot dan toe onbeduidende provinciestadje Ankara wordt tot nieuwe hoofdstad uitgeroepen. Istanbul is de hoofdstad van het oude regime en wordt te veel geassocieerd met het Ottomaanse Rijk en de sultans, Ankara symboliseert een nieuw begin. Door de nieuwe grens is de ligging van Ankara, zo midden in het land, ver weg van de nieuwe landsgrens, ook strategischer en minder kwetsbaar als het land aangevallen wordt.
Ayse Kulin over een nieuw Turkije en een nieuw beeld van de sultan na de Onafhankelijkheidsstrijd. De hele aflevering zien? Kijk op NPO Start.
De Ottomaanse sultans hebben zichzelf tot het einde toe als de leiders van de islamitische gemeenschap in de wereld gezien. De sultan is als kalief de beschermer van alle moslims en de islam. Na het afzetten van de sultan wordt de kalief een zuiver religieuze functie maar veel mensen blijven hem toch als het staatshoofd zien. Met de afschaffing van het kalifaat (het rijk van de kalief) in 1924 wordt een streep gezet onder 400 jaar Ottomaanse leiding. Het is daarmee meteen duidelijk dat Mustafa Kemal voortaan het enige staatshoofd is. Langzamerhand krijgt Mustafa Kemal zo het machtsmonopolie in handen en kan zijn regering beginnen aan de uitvoering van een uitgebreid hervormingsprogramma.
Invoering van secularisme, ook wel bekend als de Turkse Laiklik, door Atatürk.
Naast het afschaffen van het sultanaat en het kalifaat wordt het volksgeloof onderdrukt: heiligengraven (türbes) en kloosters (tekke) worden gesloten, pelgrimages worden verboden of ontmoedigd en er komen nieuwe kledingvoorschriften waarbij de tulband en de fez (rode vilten hoed die het hoofddeksel van de Ottomaanse gentleman was geweest) in de ban worden gedaan. Voortaan moeten de mannen een hoed of pet dragen, zoals ze dat in het westen doen.
De hoofddoek (sluier) wordt niet zozeer verboden maar wel zeer beperkt. In overheidsinstellingen zijn hoofddoeken tot 2013 verboden. Het familierecht wordt volledig geseculariseerd: godsdienstige huwelijken en polygamie worden afgeschaft en het rechtssysteem wordt verder gemoderniseerd door het overnemen van het Zwitsers burgerlijk wetboek en het strafwetboek uit Mussolini’s Italië, dat destijds als modern bekend staat. En als klap op de vuurpijl wordt in 1928 de islam afgeschaft als staatsgodsdienst.
Naast deze hervormingen die vooral gericht zijn om het land seculier te maken wordt ook de taal en het schrift aangepakt. De schrifthervorming in 1928 waarbij het Arabische schrift wordt vervangen door het Latijns is bedoeld om meer aansluiting met het westen te krijgen maar ook om het schrijven in het Turks eindelijk makkelijker te maken (het Arabisch schrift en de Arabische klanken komen niet goed overeen met de Turkse klanken) waardoor meer mensen sneller kunnen leren lezen en schrijven.
Deze foto van Atatürk als leraar is een veelgebruikte (reclame)poster om het nieuwe schrift onder de aandacht te brengen.
Een modern en beschaafd land hoort natuurlijk ook aandacht te besteden aan vrouwenemancipatie. In 1934 krijgen vrouwen in Turkije kiesrecht, eerder dan in andere Europese landen zoals Frankrijk (1944), Italië (1945) en Zwitserland (1971) en goed opgeleide werkende vrouwen worden nieuwe rolmodellen. Sabiha Gökçen, de aangenomen dochter van Atatürk en een van de eerste vrouwelijke gevechtspiloten ter wereld, is een goed voorbeeld hiervan.
Atatürk voert radicale hervormingen door. Zo verandert het schrift, komt er een nieuw wetboek en krijgen vrouwen kiesrecht. De hele aflevering zien? Kijk op anderetijden.nl
Met de invoering van de wet op de achternaam in 1934 wordt iedereen verplicht een achternaam aan te nemen. Mustafa Kemal krijgt van het parlement de achternaam Atatürk: Vader Turk.
De hervormingen zijn ingrijpend maar het is niet een radicale breuk met het verleden zoals vaak wordt gedacht. Veel hervormingen zijn al tijdens het Ottomaanse Rijk ingezet maar worden nu versneld en op grotere schaal ingevoerd.
Mustafa Kemal krijgt van het parlement de achternaam Atatürk: Vader Turk.
Wat wordt de nieuwe Turkse identiteit?
Met het wegvallen van het Ottomaanse Rijk wordt Turkije een republiek met nieuwe wetten, nieuwe landsgrenzen en een nieuwe bevolkingssamenstelling. Nu heeft het nog een nieuwe nationale identiteit en nationale eenheid nodig. Hiervoor zijn ze altijd Osmanen geweest, nu moeten ze Turken worden.
Het nieuwe Turkije moet een vorm en een eervolle geschiedenis krijgen.
Om een nieuw gevoel van trots en een nieuw gezamenlijk verleden te creëren worden nieuwe theorieën over de herkomst van de Turkse taal en identiteit gecreëerd. Om te bewijzen dat pre-Ottomaanse beschavingen onderdeel van de Turkse geschiedenis zijn stimuleert Atatürk archeologische opgravingen. Volkeren die ver voor de Turken voet in Anatolië hebben gezet zoals Sumeriers, Hittieten en Trojanen worden als oer-Turken geclaimd. Dit moet bewijzen dat Anatolië al sinds de vroegste oudheid Turks gebied is.
Hoe democratisch is Atatürk?
Radicale maatschappelijke veranderingen zijn vaak 'voor het volk ondanks het volk', de kemalistische modernisering is wat dit betreft niet veel anders. De hervormingen worden van bovenaf opgelegd aan een bevolking die merendeels conservatief religieus is en zeer loyaal aan de sultan. Dit zorgt voor veel onrust en tegenstand in de samenleving. Ook zijn er veel politieke tegenstanders die de autoritaire manier van regeren van Atatürk niet op prijs stellen en is de pers nogal kritisch. Zo modern als Atatürk is in zijn hervormingen, zo autoritair is hij in het doordrukken daarvan. Tegenstanders worden opzij geschoven, de pers en (parlementaire) oppositie worden door verschillende snel aangenomen wetten monddood gemaakt en hij creëert een persoonlijkheidscultus rondom zichzelf en monopoliseert de Onafhankelijkheidsstrijd.
Spotprent over de eenpartijstaat van Atatürk.
Rond 1925 is hij de belangrijkste machthebber in het land. Na het verbieden van alle oppositie is Turkije in 1931 zelfs officieel een eenpartijstaat, en eigenlijk een dictatuur. Dit lijkt in tegenspraak met het beeld van de moderne leider die van hem bestaat. Maar het land is vervallen, er is grote armoede en de politiek is niet stabiel. Om het land te redden moet het in een reuzenstap veranderd worden en dat kan alleen via een sterke leider, vinden Atatürk en zijn aanhangers. Bovendien is het idee van een sterke leider die zijn volk naar betere tijden leidt wijdverbreid in de jaren dertig. Je kunt je natuurlijk wel afvragen of meer ruimte om (maatschappelijke) onvrede te uiten en minder politieke onderdrukking uiteindelijk niet eerder voor een (volwassen) democratische samenleving hadden gezorgd. En of veel van de problemen waar Turkije nu nog mee kampt niet toen zijn ingezet.
Wat is de ideologie van Atatürk?
Het kemalisme is een politieke ideologie die Atatürk en zijn medestanders ontwikkelen in de jaren dertig van de vorige eeuw. Het bestaat uit zes uitgangspunten: republicanisme, nationalisme, populisme, etatisme, secularisme en reformisme. Deze uitgangspunten worden opgenomen in het partijprogramma van de Republikeinse Volkspartij (CHP, de partij van Atatürk) en in 1937 ook in de grondwet.
- Republicanisme; Turkije is een republiek en dit kan nooit veranderen, artikel 1 van de grondwet.
- Nationalisme; alle burgers binnen de republiek vormen één ondeelbare natie en hebben de Turkse identiteit.
- Populisme; het belang van het hele volk gaat boven het belang van een groep of individu.
- Etatisme; De staat zorgt voor veranderingen in de samenleving en economie.
- Secularisme; scheiding tussen geloof en politiek en volledige staatscontrole over religieuze instellingen.
- Revolutionarisme/reformisme; steun voor het hervormingsprogramma.
Hoe sterft Atatürk?
Naast een briljante militaire leider en een radicale hervormer is Atatürk ook een liefhebber van drank, vooral van rakı, de nationale alcoholische drank. In 1938 wordt er levercirrose bij hem geconstateerd, het gevolg van een leven lang extreem alcoholgebruik. Niet lang na de diagnose sterft hij, op 10 november 1938 om vijf over negen ‘s ochtends, in het oude sultanspaleis Dolmabahce in Istanbul. De torenklok in de tuin van het paleis staat voor eeuwig op 09.05 uur.
Als op 10 november om 09.05 uur de klokken slaan, staat het land even stil om de 'Vader van de Turken' te herdenken.
Na de dood van Atatürk is het land in rouw gedompeld. Zijn lichaam wordt in een massale rouwstoet naar Ankara vervoerd en daar tijdelijk te ruste gelegd in het Volkenkundig Museum. In 1953 wordt hij herbegraven in een speciaal gebouwd, imposant mausoleum op een heuveltop in Ankara. Het mausoleum, Anitkabir, is ook een museum voor Atatürk.
Het mausoleum waar Atatürk is begraven.
Atatürk is nog steeds de grote Turkse held maar de laatste jaren is er wel meer kritiek op hem en zijn nalatenschap. Onderzoekers aan de universiteit en schrijvers willen de vrijheid om een genuanceerder beeld van Atatürk en de geschiedenis te vertellen zonder meteen als anti-Atatürk te worden gezien. Islamisten benadrukken steeds vaker en openlijker de in hun ogen anti-islamitische maatregelen. Veel seculieren of kemalisten in Turkije vrezen hierdoor dat het gedachtegoed van Atatürk verloren gaat en Turkije achteruit gaat. Vooral sinds de conservatief islamitische AK-partij aan de macht is (2002) hebben meer en meer mensen het gevoel dat het seculiere karakter van Turkije wordt vernietigd en dat daarmee de kern van Atatürk en het kemalisme te grabbel worden gegooid.
De Turken verschillen van mening over het gedachtegoed van Atatürk
Mustafa Kemal Atatürk was een briljante militair en een doortastend maar ook autoritair staatsman. Met zijn ambitieuze plan heeft hij Turkije in grote stappen gemoderniseerd. Hij heeft Turkije niet alleen nieuwe wetten gegeven maar ook een nieuw uiterlijk en een nieuwe Turkse identiteit. Voor veel Turken is en blijft hij de Eeuwige Leider zonder wie Turkije nooit de moderne seculiere staat zou zijn die het nu is. Maar zijn van bovenaf opgelegde modernisering, nadruk op de pure Turkse identiteit en verering van hem als persoon hebben ook gezorgd voor een land waar het moeilijk is om een open debat te voeren over de Turkse geschiedenis en identiteit.
De erfenis van Atatürk heeft gezorgd voor vertraging van democratische ontwikkelingen. Maar Atatürk en zijn beleid hebben het land ook zeker geïnspireerd en hij heeft meer dan wie ook bijgedragen aan het voortbestaan van (een modern) Turkije.
Istanbul.
In het kort
Atatürk wordt geboren als Mustafa op 19 mei 1881 in het toenmalige Selanik, van het Ottomaanse Rijk. Hij volgt een opleiding aan de militaire academie en na zijn afstuderen meldt hij zich bij het Ottomaanse leger.
Doordat het Ottomaanse Rijk verder afbrokkelt en nationalisme binnen het rijk toeneemt worden ook de Ottomaanse intellectuelen uit die tijd gedwongen na te denken over wat en wie een Ottomaan is. Turks nationalisme wordt het nieuwe uitgangspunt.
Mustafa Kemal Atatürk, die naam heeft gemaakt tijdens de oorlog, staat op als leider van het Nationale Verzet. Deze Onafhankelijkheidsoorlog van Turkije wordt in 1922 gewonnen.
De overwinning in de Onafhankelijkheidsoorlog versterkt de positie van Atatürk. Het Ottomaanse Sultanaat wordt afgeschafd en Turkije wordt een republiek met Atatürk als president.
Atatürk voert veel hervormingen door. Turkije moet moderniseren en wordt seculier.
Atatürk overlijdt in 1938. Hij gaf Turkije na de Eerste Wereldoorlog een nieuwe identiteit en maakt het tot een seculiere staat.
En je weet het!
Anderen het laten weten?
