Hoe zijn kernwapens de wereld in gekomen?
Hoe zijn kernwapens de wereld in gekomen?
Laatste update: 01-11-2024
In 1945 maken twee Amerikaanse atoombommen op de Japanse steden Hiroshima en Nagasaki een einde aan de Tweede Wereldoorlog in Azië. Sindsdien heeft de wereld een haat-liefdeverhouding met het verwoestende wapen. Kernwapens gelden als effectief afschrikkingsmiddel. Tegelijkertijd moeten verschillende internationale verdragen de verspreiding ervan voorkomen.
Een enorme 'paddenstoel' na een Amerikaanse kernproef in Bikini Atoll, een eiland in de Stille Oceaan.
Wanneer is de kernbom ontwikkeld?
Onderzoek naar kernwapens start rond de Tweede Wereldoorlog. Nazi-Duitsland onderzoekt kernsplitsing, een proces waarbij enorm veel energie vrijkomt. Daarmee zou je een krachtig wapen kunnen maken. De Duitse theoretisch-natuurkundige Albert Einstein wijst in 1939 de Amerikaanse president Franklin D. Roosevelt in een brief[1] op de ontwikkeling van een atoombom en waarschuwt dat nazi-Duitsland al onderzoek naar kernsplitsing. Einstein vraagt Roosevelt extra geld beschikbaar te stellen voor wetenschappelijk onderzoek. De eerste stappen voor een Amerikaans onderzoeksproject hiernaar worden dan gezet.
Na de aanval op Pearl Harbor in 1941 raken de Amerikanen direct betrokken bij de Tweede Wereldoorlog. Dat leidt tot de officiële oprichting van het Manhattanproject (1942-1946). In dit onderzoeksproject van het Amerikaanse leger werken zo'n 6.000 Amerikaanse en Europese wetenschappers in het diepste geheim aan de ontwikkeling van een atoombom. Het team staat onder leiding van de Amerikaanse natuurkundige Robert Oppenheimer. De bekendste onderzoekslocatie is die in Los Alamos in de staat New Mexico.
Onder leiding van Robert Oppenheimer voert het onderzoeksteam de allereerste kernexplosie uit.
De eerste experimentele kernbom krijgt de codenaam Trinity en wordt informeel Gadget genoemd. Het explosief hangt in een toren midden in de woestijn, ver van de bewoonde wereld. Het onderzoeksteam brengt de Trinity op 19 juli 1945 tot ontploffing. De kernbom heeft een kracht van twintig kiloton TNT. Direct twijfelt Oppenheimer over het wapen. In een documentaire over het Manhattanproject vertelt hij over een hem daarbij invallende Hindoe-tekst uit de Bhagavad Gita: "Nu ben ik de Dood geworden, de vernietiger van werelden."[2]
Robert Oppenheimer haalt herinneringen op over de eerste test van het Manhattanproject.
Wat is een atoom?
Wetenschappers die aan de atoombom werken, onderzoeken hoe je atomen kunt splitsen. Een atoom is het kleinste deeltje van een chemisch element, dat op een gewone manier niet in nog kleinere brokjes is op te delen. Atoom is afgeleid van het Griekse woord atomon: het ondeelbare. Een naam die de Griekse astronoom en wiskundige Democritus (460-370 voor Christus) aan die deeltjes geeft.
Ieder atoom bestaat uit een kern van protonen en neutronen. Protonen zijn positief geladen deeltjes. Neutronen zijn neutraal. Samen bepalen die de eigenschappen van een stof en bijna de gehele massa. Om de atoomkern cirkelen negatief geladen elektronen. Elektronen leveren een minieme bijdrage aan de massa. In principe is het aantal protonen en elektronen in een atoom gelijk. Het aantal neutronen in de kern kan verschillen.
Schematische weergave van een lithiumatoom, met drie protonen, drie neutronen en drie elektronen eromheen.
Uranium en plutonium behoren tot de zwaarste elementen die we kennen in het periodiek systeem. Uranium heeft atoomnummer 92. Dat wil zeggen dat de kern 92 protonen bevat. Het aantal kerndeeltjes, het totale aantal protonen en neutronen, bepaalt de massa van een atoom. Het meest voorkomende uranium heeft 238 kerndeeltjes: 92 protonen en 146 neutronen.
Kernwapens zouden niet bestaan zonder het onderzoek van Albert Einstein. Zijn beroemde formule E = mc2 beschrijft de omzetting van massa in energie. Hoe zwaarder het element, de massa, hoe meer energie er vrijkomt bij splijting.
Als een uraniumatoom splitst, komt er energie vrij. Diederik Jekel legt uit wat er nog meer gebeurt.
Hoe werkt een kernbom?
De atoomkern van uranium-238, dat het meest voorkomt in de natuur, bestaat uit 92 protonen en 146 neutronen. Voor hun onderzoek naar de atoombom gebruiken de wetenschappers in Los Alamos een bijzondere variant: uranium-235. In uranium-235 ontbreken drie neutronen (235-92=143), waardoor de kern instabiel en daardoor splijtbaar is. Dit isotoop is heel zeldzaam. Uraniumerts bevat minder dan één procent uranium-235. Dankzij de instabiele kern van uranium-235 is dit materiaal uiterst geschikt voor een bom.
Uraniumerts bestaat voor minder dan één procent uit het instabiele uranium-235.
De kracht van een kernbom ontstaat uit een gecontroleerde kettingreactie van uiteenvallende atoomkernen. Daarbij komt enorm veel energie vrij in de vorm van straling en extreme hitte. De hitte kan oplopen tot 100 miljoen graden Celsius. Dat is heter dan de temperatuur van onze zon. De kettingreactie wordt in gang gezet door een enkele losvliegende neutron. Als zo'n neutron hard tegen een atoomkern botst, valt die uiteen in kleinere brokken, waaronder neutronen. Nieuwe losvliegende neutronen botsen weer op andere atoomkernen en dit proces komt pas tot stilstand als de neutronen niets meer raken. Deze reacties komen in de vrije natuur niet voor. Atoomkernen liggen simpelweg te ver uit elkaar.
Voor de productie van een kernbom is verrijkte splijtstof nodig die voor tenminste 90% uit uranium-235 bestaat. Het materiaal moet bovendien dicht op elkaar geperst zijn om een kettingreactie tot stand te brengen. Dit noemen we de kritische massa. Uranium-235 is zo zeldzaam dat de huidige kernwapens allemaal plutonium bevatten. Plutonium komt niet in de natuur voor. Het is een 'bijproduct' van kernsplijting. Als een losvliegend elektron botst met uranium-238, ontstaat splijtbaar plutonium-239. De testbom Trinity en de atoombom op Nagasaki zijn plutoniumbommen. Een zuivere uraniumbom is maar een keer gebruikt: boven de Japanse stad Hiroshima.
Wanneer is de kernbom voor het eerst gebruikt?
Na de dood van de Amerikaanse president Roosevelt is het zijn opvolger Harry S. Truman die in augustus 1945 besluit 2 atoombommen af te werpen op Japan. Het doel is om zo snel mogelijk een einde te maken aan de oorlog in de Grote Oceaan. Op 6 augustus valt een atoombom op de havenstad Hiroshima. De uraniumbom, met de bijnaam Little Boy, heeft een kracht van ongeveer 16 kiloton TNT. Zo'n 78.000 inwoners van Hiroshima sterven direct door de vuurzee en de enorme drukgolf die de bom veroorzaakt.
De aanslag op Hiroshima
Hiroshima is na de inslag van 'Little Boy' op 6 augustus 1945 totaal verwoest.
Een jaar na de aanslag op Hiroshima ligt de stad nog steeds in puin.
Drie dagen later werpt de Amerikaanse luchtmacht de plutoniumbom Fat Man af boven Nagasaki. Op 9 augustus komen ongeveer 40.000 mensen om het leven. Truman slaagt in zijn opzet. Op 12 augustus gaat keizer Hirohito akkoord met de overgave van Japan. Na de aanvallen sterven nog eens tienduizenden mensen aan hun verwondingen en door de effecten van de radioactieve straling die bij de explosies vrijkomt. In totaal komen 140.000 mensen in Hiroshima en 75.000 in Nagasaki om het leven. Er zijn ook overlevenden. De Japanse Sadao Hirano was twaalf jaar toen de bom viel.
Sadao Hirano kijkt op 82-jarige leeftijd terug op wat er gebeurde toen zijn stad werd gebombardeerd.
Wat is de kernwapenwedloop?
In 1949 brengt Rusland een eigen kernbom tot ontploffing. In de race om de meeste en modernste kernwapens ontwikkelen de VS en Rusland intercontinentale raketten, waarmee zij elkaar kunnen vernietigen zonder een voet over de grens te zetten. De Amerikanen introduceren in 1952 de waterstofbom, de krachtigste bom die we kennen. De Russen laten op hun beurt de zwaarste bom ooit ontploffen. De schokgolf van de waterstofbom Tsar Bomba in 1961 is overal ter wereld voelbaar, ook in Nederland.
De explosie van de Tsar Bomba was zelfs in Nederland voelbaar, merkt het KNMI.
Ook China, India, Groot-Brittannië en Frankrijk ontwikkelen eigen kernwapens. In de jaren 70 volgt nog de neutronenbom, een massavernietigingswapen dat mensen doodt, maar de gebouwde omgeving intact laat. Dit wapen leidt tot de eerste protesten tegen de wapenwedloop. De VS ziet daarop af van productie.
“Ik weet niet met welke wapens de Derde Wereldoorlog wordt uitgevochten, maar de Vierde Wereldoorlog wordt uitgevochten met stokken en stenen.” Albert Einstein, 1949
Tegelijkertijd groeit de onrust onder burgers. Om die zorg weg te nemen, laat de Rijksvoorlichtingsdienst in de jaren 50 een Britse film vertalen over de effecten van een kernbom.
Door de Engelse overheid gemaakte animatie, die voor het Nederlandse publiek is vertaald in de tijd dat de VS en Rusland in hoog tempo kernbommen ontwikkelden.
De Cubacrisis geldt als het dieptepunt in de Koude Oorlog. Cuba is na de revolutie van 1959 communistisch en president Fidel Castro zoekt militaire hulp bij de Sovjet-Unie. In oktober 1962 ontdekken Amerikaanse spionagevliegtuigen een Russische raketbasis op Cuba. Russische schepen met kernwapens aan boord zijn al onderweg. President John F. Kennedy stelt een economische blokkade in tegen het eiland. En voor het eerst in de geschiedenis is voor de Amerikaanse luchtmacht het op een na hoogste dreigingsniveau van kracht: Defcon 2. Met kernwapens geladen bommenwerpers kunnen binnen enkele uren in actie komen. Na intensieve diplomatie zwicht de Russische premier Nikita Chroetsjov en trekken de Russen zich terug. De crisis leidt een jaar later tot de aanleg van een hotline tussen beide landen. De regeringsleiders kunnen elkaar voortaan rechtstreeks bellen om een volgende crisis te bezweren.
President John F. Kennedy reageert op de bouw van Russische raketinstallaties op Cuba.
Tijdens de Cubacrisis is de Amerikaanse luchtmacht in staat van paraatheid. Gevechtsvliegtuigen uit heel het land worden klaargemaakt om in actie te komen.
Doen landen iets om de kerndreiging te verminderen?
De groeiende politieke wil om verspreiding van kernwapens te voorkomen, is een rechtstreeks gevolg van de Cubacrisis. Een wereldwijd VN-verdrag moet dit regelen. De vijf kernmachten – de VS, de Sovjet-Unie, China, Groot-Brittannië, Frankrijk en India – beloven de technologie niet te verkopen en te werken aan vermindering van het aantal kernwapens. Nucleaire technologie mogen zij wel inzetten voor vreedzame doeleinden, zoals kernenergie.
Sinds 1970 hebben 178 lidstaten dit non-proliferatieverdrag ondertekend. De IAEA, het Internationaal Atoomenergie Agentschap, ziet toe op de naleving. Twee landen blijven tot nu toe afzijdig: Noord-Korea en Zuid-Soedan. Noord-Korea gaf zijn lidmaatschap op in 1994, inspecteurs worden het land sindsdien niet meer binnen gelaten. Observatie van Noord-Korea en Zuid-Sudan gebeurt daarom nu op afstand.[3]
Pakistan ontwikkelt in de jaren 70 een eigen kernwapen met de hulp van Abdul Khan. De Pakistaanse atoomspion werkt enkele jaren in Almelo voor URENCO, dat uranium verrijkt voor kerncentrales. Het programma Zembla reconstrueert hoe de geheimen in Pakistan terechtkomen. De Nederlander Henk Slebos, een studievriend van Khan, wil Pakistan helpen het machtsevenwicht met het buurland te herstellen.
Tijdens zijn werk bij URENCO stelt Khan allerlei technische vragen, die niet tot zijn werk behoren. Zembla onderzoekt hoe hij zijn gang kon gaan.
Hoe reageren burgers op de wapenwedloop?
In de jaren 80 neemt de zorg over het aantal kernwapens in de wereld toe. Er worden films gemaakt over de gevolgen van een kernoorlog. De films zijn te zien in een periode dat de Sovjet-Unie nieuwe kernwapens plaatst in Oost-Europa. De NAVO, de verdragsorganisatie tussen de VS en West-Europa, wil de nucleaire capaciteit daarom uitbreiden met 572 middellangeafstandsraketten in West-Europa.
Nederland moet 48 kruisraketten met kernkop plaatsen. Tegelijkertijd belooft de NAVO te onderhandelen over de vermindering van dit type kernraketten; vandaar dat deze onderhandelingen de naam NAVO-dubbelbesluit krijgen. De grootste protesten zijn in Nederland. In Amsterdam demonstreren in 1981 zo'n 400.000 mensen. Het Komitee Kruisraketten Nee organiseert de grootste betoging uit de Nederlandse geschiedenis. In 1983 verzamelen zich 550.000 mensen in Den Haag.
Een teugblik op het verloop van de Nederlandse vredesbeweging en de demonstratie in 1981.
De Nederlandse band Doe Maar schrijft het nummer 'De Bom' dat op de eerste plaats in de Nederlandse Top 40 terechtkomt. De protesten krijgen de naam Hollanditis. De term is verzonnen door de Amerikaanse historicus W. Laqueur. Hij schrijft een commentaar met de titel Hollanditis: A New Stage in European Neutralism[4].
De Nederlandse regering gaat in 1985 onder voorbehoud akkoord met plaatsing, maar de kruisraketten komen er nooit. De nieuwe Russische president Michail Gorbatsjov, die dan aan de macht komt, maakt met zijn Amerikaanse collega Ronald Reagan afspraken om het kernwapenarsenaal af te bouwen.
Actie tegen kernbommen
Demonstranten steken een 'kruisraket' in brand in het kader van de nationale actie tegen de plaatsing van kernwapens in Nederland.
Jongeren voeren in 1961 actie tegen proeven met kernbommen bij de Russische ambassade in Den Haag.
Komt er ooit een wereld zonder kernwapens?
Sinds het einde in van de Koude Oorlog is het aantal kernwapens spectaculair verminderd. In 1986 telt de wereld het recordaantal van 64.449 kernwapens. Begin 2024 zijn er nog 12.121 over. Nog steeds genoeg om de aarde een aantal keer te vernietigen - en een wereldwijd verbod is er nog altijd niet.
Begin 2017 ondertekenen 122 lidstaten van de VN een verdrag[5] dat kernwapens verbiedt. Maar de landen waarvan bekend is dat zij de wapens bezitten – de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk, Frankrijk, Rusland, China, India, Pakistan, Israël en Noord-Korea - tekenen niet. Ook de NAVO-lidstaten binden zich niet aan het verbod. Volgens de VS is een kernwapenvrije wereld een illusie, omdat kwaadwillende staten zoals Noord-Korea blijven streven naar kernwapenbezit.
In het kort
De eerste kernbom is ontwikkeld en tot ontploffing gebracht tijdens het Manhattanproject onder leiding van de Amerikaanse natuurkundige Robert Oppenheimer.
Een kernexplosie is de energie (vooral enorme hitte) die vrijkomt bij het splitsen van de atoomkernen van uranium of plutonium. Dit chemisch element komt in de vrije natuur nauwelijks voor.
In de geschiedenis zijn slechts twee kernwapens daadwerkelijk ingezet. Aan het einde van de Tweede Wereldoorlog gooiden de VS een atoombom op de Japanse steden Hiroshima en Nagasaki. De wapens maakten een einde aan de oorlog in de Pacific.
De Koude Oorlog tussen de VS en de communistische Sovjet-Unie was een kernwapenwedloop. De grootste dreiging van een kernoorlog was tijdens de Cubacrisis in 1962.
Na het aantreden van de Russische president Gorbatsjov en de val van het communisme is het aantal kernwapen drastisch verminderd. Maar de kernmachten zeggen niet van plan te zijn alle kernwapens af te schaffen.
Geraadpleegde bronnen
En je weet het!
Anderen het laten weten?