Hoe is het fascisme ontstaan?
Hoe is het fascisme ontstaan?
Laatste update: 06-10-2025
Het fascisme is een politieke ideologie die in de jaren 20 van de vorige eeuw opkomt in Italië. De oprichter is Benito Mussolini. Hij wordt Il Duce, de leider genoemd. Het fascisme streeft naar totale controle over burgers en is extreem nationalistisch.
Redacteur: Carla Valentin
Italië kampt na het einde van de Eerste Wereldoorlog met enorme schulden. Het Italiaanse volk is uitgeput en gaat gebukt onder grote werkloosheid en armoede. Dit leidt tot heel veel onrust en ontevredenheid in het land. Fabrieks- en landbouwarbeiders komen overal in opstand tegen machtige boeren en bedrijven. Linkse partijen uit socialistische en marxistische hoek steunen hun stakingen en bezettingen. Hierdoor dreigen grote fabrikanten en grootgrondbezitters hun macht te verliezen. Ook conservatieve en nationalistische partijen zijn bang. Zij vrezen dat Italië de kant van Rusland opgaat en een communistisch land zal worden.
In deze politieke chaos waarin allerlei politieke partijen elkaar bestrijden en zes kabinetten in korte tijd elkaar opvolgen, grijpt Benito Mussolini zijn kans. Hij komt door intimidatie en terreur aan de macht met een politieke ideologie die we nu kennen als het fascisme. En zal 22 jaar met harde hand de baas zijn in het land.
Wie is Benito Mussolini?
Benito Mussolini komt in 1883 ter wereld in Predappio, een dorp onder Bologna. Hij krijgt van zijn vader van kleins af aan les in verschillende linkse politieke stromingen uit die tijd: marxisme, anarchisme en socialisme. De jonge Mussolini krijgt naast de politieke lessen van zijn vader ook diens opvliegend karakter. Vanwege zijn driftige aard en geweld tegen medescholieren sturen leraren hem zelfs een tijdje van de basisschool.
Later behaalt Mussolini zelf een diploma als onderwijzer, maar kiest hij daarna voor journalistiek en politiek. Hij meldt zich aan als lid van de socialistische partij van Italië (PSI). Al snel is hij hoofdredacteur van de socialistische partijkrant Avanti! Van 1912-1914 leert hij zo de kneepjes van het vak. Met name hoe propaganda werkt en hoe je met eenzijdige, simpele informatie de emoties van mensen kunt bespelen.
Als de Eerste Wereldoorlog uitbreekt en Italië vanaf 1915 mee gaat doen aan deze oorlog, gaat hij als vrijwilliger het leger in. Daar begint hij een nieuwe krant Il Popolo d’Italia; oftewel Het volk van Italië. Als Mussolini drie jaar later gewond het leger verlaat, keert hij teleurgesteld het socialisme de rug toe. Hij is afgeknapt op de koers van de linkse partijen en ontwikkelt eigen politieke ideeën; een mengelmoes van verschillende politieke opvattingen uit zijn jeugd. De nadruk komt te liggen op nationalisme en autoritarisme.
Na het einde van de Eerste Wereldoorlog zet Mussolini een extreme koers in. Zijn politieke frustraties leiden in 1919 tot het oprichten van de groep Fasci di Combattimento. Daarin zitten allerlei boze en teleurgestelde oorlogsveteranen. Die vinden dat de offers van duizenden gesneuvelde soldaten in de oorlog voor niets zijn geweest. Dat Mussolini voor zijn club de naam fasci kiest, is veelzeggend. Want Italiaanse boeren, die in de 19e eeuw in opstand kwamen tegen het gezag, droegen toen ook de naam fasce; dat 'bende' betekent.
Fascisme begint met taal, niet met tanks.
Hannah Arendt (filosoof)
Met zijn groep Fasci di Combattimento speelt hij in op de groeiende onvrede onder de Italiaanse bevolking. Die heeft het vertrouwen in de politiek verloren. De Fasci bestaat uit knokploegen die overal in het land met intimidatie en grof geweld de orde in het verdeelde Italië wil herstellen.
Mussolini keert zich met zijn groep tegen zijn oude linkse politieke vrienden. Overal in het land gaan tientallen partijbureau's en culturele clubs van socialisten in vlammen op, net als drukkerijen, arbeidsbureau's en coöperaties. Politieke tegenstanders worden in elkaar geslagen of vermoord. Mussolini's aanhang onder het volk groeit snel door deze 'daadkracht' van de knokploegen.
Na twee jaar vormt hij zijn knokploegen om tot een officiële politieke partij. Die krijgt de naam Partito Nazionale Fascista (PNF) en gaat meedoen aan de parlementsverkiezingen. Als partijlogo van zijn nieuwe partij kiest hij de zogeheten Romeinse bijl. Deze bijl zouden heersers uit de Romeinse tijd als symbool van het gezag hebben gebruikt. Het bestaat uit een bundel takken waaraan een bijl is vastgeknoopt. Hiermee zouden toen ook lijfstraffen zijn gegeven.
Binnen de politieke partij groeien de knokploegen uit tot een para-militaire eenheid. Dat betekent dat zij niet onder een officiële leger vallen, maar zich bezighouden met geweld. Dat doen ze door tegenstanders te intimideren of te vermoorden. De leden dragen een doodskop als embleem en zwarte uniformen. Door hun uitrusting en terreur krijgen zij de naam 'zwarthemden'. Later vormen zij ook de lijfwacht van Mussolini.
Eenmaal aan de macht draagt Mussolini de titel Il Duce, de leider. Het is afgeleid uit het Latijnse woord Dux, dat legeraanvoerder betekent.
De 'zwarthemden' van de partij, het logo van NFP en de Romeinse groet
Mussolini introduceert ook de zogeheten 'Romeinse groet'. Hoewel de naam verwijst naar de oude Romeinse tijd, blijkt die afgekeken van een oud theaterstuk uit de 17e of 18e eeuw. Daarin groeten de acteurs elkaar met een volledig gestrekte rechterarm. Hierbij is de handpalm naar beneden en zijn de vingers bij elkaar. Als Mussolini uiteindelijk de absolute macht grijpt, wordt deze groet verplicht op alle scholen en ambtenaren.
In onderstaande video is te zien hoe Mussolini de Romeinse groet uitbrengt aan zijn aanhangers na een toespraak voor de Grote Fascistische Raad van de Partito Nazionale Fascista (PNF).
Hoe verandert Mussolini Italië in een dictatuur?
Mussolini maakt voor het verspreiden van zijn ideeën gebruik van grootschalige propaganda. Met simpele woorden en misleidende informatie speelt hij in op de emoties van het volk. Hij wakkert vooral de trots van het Italiaanse volk aan door zijn landgenoten het roemrijke verleden voor te houden. Een tijd waarin de Romeinen de wereld veroverden en overheersten. In zijn toespraken belooft hij burgers een welvarende toekomst met een sterke economie, banen en welvaart voor iedereen. Om dat doel te bereiken moeten burgers zich voor het vaderland inzetten. Met bijeenkomsten, dramatische toespraken en zijn charisma weet hij steeds meer Italiaanse kiezers achter zich te krijgen. Bij de verkiezingen in 1921 komt hij in het parlement met 33 van de 508 zetels.
Na deze verkiezingen probeert Mussolini medestanders in het parlement te vinden. Tegelijkertijd blijven zijn knokploegen actief in het land. Met intimidatie en terreur blijven zij angst aanjagen onder politieke tegenstanders. Een jaar later, in 1922, trekt hij samen met duizenden 'zwarthemden' op naar Rome. Daarmee wil hij de Italiaanse koning, Victor Emmanuel III, dwingen hem tot premier van Italië te benoemen. Hoewel Mussolini's partij slechts een klein deel van de zetels heeft in het parlement, gaat de koning toch voor zijn intimidatie door de knieën. Door hem premier te maken, wil de koning een burgeroorlog voorkomen. Maar hij maakt zo de weg vrij naar Mussolini's dictatorschap.
Italiaanse neo-fascisten herdenken deze machtsovername en de Mars naar Rome nog ieder jaar zoals in onderstaande video is te zien:
Italië verandert hierna in een paar jaar van een democratie in een dictatuur. Mussolini besluit eerst om even samen te werken met liberalen en conservatieven in het parlement. Maar breekt daarna met geweld stapsgewijs de democratie af.
Drie jaar na zijn machtsgreep komt er in 1925 een verbod op andere politieke partijen. Een jaar later is Italië een eenpartijstaat. Ook de persvrijheid is dan al afgeschaft. De koning mag op zijn troon blijven en officieel is Mussolini minister-president. Maar in werkelijkheid is hij een dictator. Zijn alleenheerschappij zal ruim 22 jaar duren. Aanhangers van het fascisme blijven hem tot op de dag van vandaag 'Il Duce' noemen.
Wat houdt de fascistische leer in?
De eerste lijnen van de fascistische ideologie legt Mussolini samen met Giovanni Gentile voor het eerst uit in 1925 in het beknopte ‘Manifesto degli Intellettuali del Fascismo’. Hierin verbinden zij de fascistische beweging met de Italiaanse cultuur en de politiek. De trots op de oude Romeinse geschiedenis, eenheid en solidariteit, en gehoorzaamheid aan de staat, is daarin leidend.
Gentile en Mussolini
Gentile wordt minister van onderwijs en hervormt daarna het Italiaanse onderwijs. Kinderen krijgen vanaf die tijd van jongs af aan les in het fascisme. Ze leren wat de staat van hen verwacht. Namelijk, dat zij zich moeten opofferen voor hun vaderland.
Marcheren in een uniform, trouw zweren aan de grote leider en sterven voor het vaderland wordt voor veel jonge Italianen het ideaal. De Italiaanse schrijver Umberto Eco herinnert zich die lessen uit zijn jeugd nog goed. Hij vertelt in onderstaande video hoe hij dankzij de strips van Mickey Mouse ontdekte dat er ook democratische landen bestaan met persvrijheid.
Gentile breidt zijn ideeën in 1932 samen met Mussolini verder uit in La Dottrina del fascismo; oftewel de Doctrine van het Fascisme. Hierin legt hij ondermeer de noodzaak en de rol van burgers in het fascisme uit. Hij wijst het liberale beeld af dat burgers recht hebben op vrijheid. Net als het idee dat de natie in dienst staat van de burgers, en voor hun welzijn en vooruitgang moet zorgen. Gentile draait dit om. In zijn wereldbeeld staat iedere burger in dienst van de staat. Dit moet leiden tot de vorming van een uomo nuovo; een nieuwe mens.
Toch was er volgens deskundigen geen sprake van een uitgewerkte, logische theorie. Eco vond dat het fascisme het vooral van opgezwollen taal moest hebben. Het was volgens hem slechts gebakken lucht; informatie en beloftes die geen inhoud hadden en enkel een vorm van totalitarisme verkondigde.
Hoe verspreidt het fascisme zich in Europa?
Het Italiaans fascisme verspreidt zich vanaf de jaren twintig naar verschillende Europese landen. Elke dictatoriale machthebber plukt er elementen uit of voegt er nieuwe aan toe. Zoals de Spaanse dictator Franco die met hulp van Mussolini aan de macht komt. De meest extreme vorm van het fascisme is Hitler's nationaalsocialisme vanaf de jaren dertig in de vorige eeuw. Dat staat bekend als het nazisme en mondt uiteindelijk uit in de Holocaust.
Drie fascistische leiders: Mussolini, Hitler en Franco
Umberto Eco blijft zijn hele leven (1932-2016) gefascineerd door het fascisme. Hij spreekt er veel over en schrijft ook enkele essay's over het Italiaans fascisme. Volgens hem vormt die ideologie tot op de dag van vandaag 'het laboratorium van het Europese fascisme'.
Wanneer komt Mussolini ten val?
In de Tweede Wereldoorlog kiest Italië de kant van nazi-Duitsland. Net als in de Eerste Wereldoorlog kost deze oorlog opnieuw duizenden Italiaanse soldaten het leven. De veroveringen rond de Middellandse Zee en in Noord- en Oost- Afrika kost Italië ook veel geld. Het land raakt langzaam maar zeker opnieuw uitgeput. In 1943 is het gedaan met Mussolini's macht. Zijn fascistische partijgenoten geloven niet meer in Il Duce en zetten hun leider af.
Mussolini komt in de gevangenis terecht, maar dankzij Hitlers troepen komt hij snel vrij. Hitler maakt hem voor korte tijd leider van de Republiek van Salò; een gebied in Noord-Italië dat nog door Hitlers troepen is bezet. Maar als Hitlers macht wankelt en zijn einde in Europa in 1945 in zicht is, probeert Mussolini naar Zwitserland te vluchten. Dat lukt niet.
Op 28 april 1945 pakken Italiaanse partizanen hem op. Zij executeren Mussolini aan de oevers van het Comomeer, samen met zijn minnares Clara Petacci. Uit wraak besluiten zij hun lichamen ondersteboven op te hangen op een plein in Milaan. Deze schokkende daad en ultieme vernedering van Il Duce werd het symbool van het einde van het fascistisch regime dat Italië zo lang in zijn greep had.
Twaalf jaar later krijgt Mussolini alsnog een graf in zijn geboortedorp. Op die plek herdenken zijn aanhangers hem nog steeds ieder jaar. Alleen gebeurt dat niet op zijn sterf- maar op zijn geboortedag.
In het kort:
Het Italiaans fascisme ontstaat in de jaren na de Eerste Wereldoorlog als het land in grote armoede verkeert en er sociale onvrede onder burgers ontstaat.
Arbeiders komen in opstand tegen grootgrondbezitters en grote fabrikanten. Hun stakingen worden gesteund door linkse en marxistische partijen.
Mussolini werpt zich vanaf 1919 op om korte metten te maken met dit 'socialistische rode gevaar'. Speciale knokploegen intimideren en vermoorden linkse politici.
De knokploegen worden 'zwarthemden' genoemd; vanwege hun zwarte kleding. Fascisten groeten elkaar met de 'Romeinse groet'. Namelijk met een gestrekte arm. Die neemt Hitler later over.
In 1921 vormt Mussolini zijn knokploegen om tot politieke partij . De Partito Nazionale Fascista (PNF) oftewel de Nationale Fascistische Partij.
Met een zogeheten 'mars naar Rome' waaraan duizenden aanhangers deelnemen, komt Mussolini in 1922 aan de macht. Hij ontpopt zich daarna als een dictator. Aanhangers noemen hem 'Il Duce', de leider.
Mussolini ontwikkelt samen met filosoof Gentile de fascistische leer. Iedere burger staat in dienst van de staat. Dit moet leiden tot de vorming van een uomo nuovo; een nieuwe mens.
In 1945 wordt hij doodgeschoten aan de oevers van het Comomeer. Aanhangers herdenken hem tegenwoordig nog steeds in zijn geboorteplaats en blijven hem IL Duce noemen.
Geraadpleegde bronnen
En je weet het!
Anderen het laten weten?
