Hoe machtig is Poetin?

Lange tijd is Rusland op het internationale toneel zo zwak, dat eigenlijk niemand echt rekening houdt met de voormalige wereldmacht, maar dat verandert geleidelijk onder Poetin. In 2005 noemt hij het uiteenvallen van de Sovjet-Unie "de grootste geopolitieke ramp van de twintigste eeuw" en hij benadrukt dat hem er veel aan is gelegen de etnische Russen in de vroegere Sovjet-gebieden goed te beschermen – in de voormalige satellietstaat Oekraïne maar ook in Estland, Letland en Litouwen. In 2007 geeft Poetin in een speech op een conferentie in München duidelijk te verstaan dat hij zich stoort aan de Amerikaanse neiging om zich voortdurend te bemoeien met de gang van zaken in allerlei landen, ook dicht bij Rusland. De krachtige taal die Poetin bezigt tegen Amerika en andere westerse landen maakt hem populair in eigen land. De wereld moet weer rekening houden met Rusland, luidt zijn boodschap.

Dat Rusland op internationaal vlak langzaam maar zeker zijn zelfvertrouwen terugkrijgt, blijkt in 2008. Russische tanks vallen Georgië binnen, een voormalig deel van de Sovjet-Unie. Omdat er veel mensen wonen die meer Russisch dan Georgisch zijn, vecht het Russische leger aan de zijde van Zuid-Ossetië en Abchazië, delen van Georgië die zelfstandig willen worden. Rusland wint deze slag en Georgië verliest definitief de controle over de gebieden. De Verenigde Staten en andere westerse landen keuren de Russische acties af en wijzen op de soevereiniteit van Georgië[1].

Het Russische leger bemoeit zich vanaf 2014 ook met een intern conflict in Oekraïne. Daar komt het een jaar eerder tot massale demonstraties van pro-Europeanen tegen president Viktor Janoekovytsj, die besluit de handelssamenwerking met de Europese Unie op een lager pitje te zetten en nauwer samen te gaan werken met Poetin. De demonstraties, in de praktijk meer een permanente bezetting van het Maidanplein in Kiev, lopen uit de hand als de Oekraïense regering besluit hard in te grijpen en meer dan 100 demonstranten dood schiet[3]. In februari stemt het parlement Janoekovytsj weg, maar dat kan niet voorkomen dat Oekraïne te maken krijgt met een burgeroorlog die tot de dag van vandaag voortwoekert.

Het conflict begint wanneer Loegansk en Donetsk, de pro-Russische delen van Oost-Oekraïne, met geweld hun onafhankelijkheid uitroepen. Poetin, die zegt dat de pro-Europese betogingen op het Maidanplein zijn georganiseerd door de Verenigde Staten, stuurt het Russische leger om de pro-Russische rebellen in Oekraïne te ondersteunen.

Hoewel Poetin lange tijd ontkent dat er Russische troepen actief zijn in Oekraïne, besluiten de Europese Unie en Amerika de economische sancties tegenover Rusland uit te breiden. Niet alleen zou Rusland militair hebben ingegrepen in Oekraïne, ook zou het pro-Russische demonstraties in Oekraïne organiseren om de onrust te vergroten. Als reactie op de sancties besluit Rusland geen voedsel meer uit westerse landen te importeren. In Nederland betekent dat een klap voor bijvoorbeeld paprika- en tomatenkwekers[4].

De westerse woede over Rusland en de pro-Russische rebellen in Oekraïne bereikt het kookpunt als in juli 2014 de passagiersvlucht MH17 van Amsterdam naar Kuala Lumpur uit de lucht wordt geschoten boven het oorlogsgebied in Oost-Oekraïne. Daarbij komen 298 burgers om het leven, onder wie bijna tweehonderd Nederlanders. Hoewel het neerhalen van het vliegtuig waarschijnlijk een fout is, toont het incident aan dat de pro-Russische rebellen in Oekraïne door Rusland gesteund worden met allerlei zwaar wapentuig. MH17 is namelijk neergehaald met een Boek-raketsysteem, een wapen dat alleen door Rusland wordt geproduceerd en dus aan de rebellen moet zijn gegeven. Tot ergernis van de internationale gemeenschap werkt Rusland maar moeizaam mee aan een onafhankelijk onderzoek over de ramp met de MH17. Dat is een kaart die Poetin vaker speelt als het gaat om internationale ontwikkelingen: het uiten van felle kritiek, het tegenwerken van onafhankelijk onderzoek en rechtspleging en het verspreiden van propaganda en misinformatie om zijn interpretatie van het verhaal te verspreiden.

Ook in de burgeroorlog in Syrië liggen de belangen van Rusland en het Westen niet op dezelfde lijn. Terwijl Rusland de Syrische president Bashar al-Assad blijft steunen, wil de VN Veiligheidsraad dat de Syrische president vertrekt en ondersteunen zij juist gevechtsgroepen die tegen Bashar al-Assad vechten.

Net als in het geval van Oekraïne en de Krim, gaat het Rusland in Syrië voor een deel ook om de veiligheid van Rusland. Alle drie de gebieden zijn namelijk van groot strategisch belang wat betreft de ligging van militaire bases. Maar voor Poetin zijn deze buitenlandse krachtmetingen ook een manier om zijn macht aan het buitenland en aan het Russische volk te tonen. Die dominantie is zichtbaar in het najaar van 2019 na de overhaaste terugtrekking van de Amerikaanse troepen in Syrië, als Poetin en zijn Turkse collega Erdogan samen een deal sluiten over de Noord-Syrische grenzen. Aan dit soort krachtig en onafhankelijk optreden is een groot deel van Poetins populariteit in eigen land te danken. De donkere kanten van Poetin, zoals het manipuleren van verkiezingen, het inperken van de persvrijheid, het uit de weg ruimen van tegenstanders en de kwakkelende economie nemen veel Russen daardoor makkelijker voor lief.

Het Westen wantrouwt vooral de Russische intenties met Estland, Letland en Litouwen. Deze landen werden in 1940 al eens bruut onder de voet gelopen door de Sovjet-Unie. De angst voor een verdere Russische uitbreiding in Europa wordt nog eens versterkt door de defensiebudgetten, die in veel Europese landen al jaren lager worden maar in Rusland juist jaar op jaar hoger.

De grote vraag is wat het daadwerkelijke doel van Poetin is: wil hij alleen de Russische grenzen beveiligen en opkomen voor etnisch Russische groepen in omringende landen of is hij expansionistisch en zal hij zijn pijlen ook richten op de voormalige Oostbloklanden die nu bij de NAVO zitten, zoals Polen?

Zeker is dat hij hoopt verdeeldheid te zaaien in Europa en binnen de NAVO-partners door een eigen internationale koers te varen. Maar een groot deel van wat Poetin zegt op het internationale toneel wordt beschouwd als bluf, bedoeld om zijn populariteit in eigen land te vergroten. Daarmee probeert hij de aandacht af te leiden van sociale en economische problemen in eigen land: Rusland kampt sinds 2015 met een haperende economische groei[6] en onder Poetin zijn de democratie en rechtsstaat in Rusland er sterk op achteruit gegaan.

In de laatste jaren neemt de spanning tussen Rusland en het Westen rondom Oekraïne steeds verder toe. Gesprekken tussen Poetin en president Biden van Amerika eind 2021 halen weinig uit. Volgens Biden zou Poetin zijn hand overspelen als hij directe acties tegenover NAVO-landen zou ondernemen. In dat geval zouden alle NAVO-landen namelijk een reden hebben om in verweer te komen tegen Rusland; bijvoorbeeld door het opleggen van sancties. Dat zou een slag kunnen betekenen voor het belangrijkste doel van Poetin: de veiligheid van de Russische grenzen waarborgen en het voeren van een onafhankelijke internationale koers.

Aan de andere kant voelt ook Rusland zich bedreigd door de opbouw van NAVO-troepen in landen dicht bij Rusland. Een eventuele uitbreiding van de NAVO met bijvoorbeeld het aan Rusland grenzende Oekraïne – een kwestie die telkens terugkomt – zou alarmerend zijn voor Poetin. Dat zou ook het geval zijn als de NAVO nog verder gaat met het militariseren van de NAVO-landen nabij Rusland. De installatie van een Amerikaans raketschild in Roemenië in het voorjaar van 2016, wordt door Poetin bijvoorbeeld als grote bedreiging ervaren[7]. In die zin kun je het gedrag van Poetin ook als reactie op het Westen zien, in plaats van andersom. Het is tijd dat Rusland een einde maakt aan 'het strategisch voordeel' van het Westen, aldus Poetin[8]. 

Dan breekt de oorlog met Oekraïne uit. Op 24 februari 2022 trekken Russische grondtroepen vanuit drie regio's Oekraïne binnen. Ook bombardeert het leger vliegvelden. De westerse wereld reageert met zware sancties. Poetin waarschuwt dat het Westen zich niet met de militaire actie mag bemoeien en dreigt dat dit anders 'zal leiden tot gevolgen die u niet eerder heeft meegemaakt'. Hoewel Poetin verwacht dat Oekraïne in korte tijd ingenomen zou worden is het inmiddels uitgemond tot een langdurige oorlog met veel schendingen van mensenrechten; zoals het platbombarderen van de Oekraïense stad Marioepol. De annexatie van vier bezette Oekraïnse regio's na een schijnreferendum in die gebieden wordt in oktober 2022 door de Russische Senaat en het Parlement goedgekeurd. Deze daad leidt tot veroordeling in het Westen en tot verdere sancties aan Rusland.

In maart 2023 vaardigt het Internationaal Strafhof (ICC) een arrestatiebevel uit tegen de Russische president vanwege oorlogsmisdaden in Oekraïne[9]. Als hoofdreden noemt het ICC de deportatie van minstens 6000 kinderen uit Oekraïne naar Rusland. Hoewel de kans klein is dat Poetin wordt gearresteerd of door Rusland zelf wordt uitgeleverd vindt mensenrechtenorganisatie Human Right Watch (HRW) het een belangrijk signaal. Het laat volgens HRW zien dat dergelijke misdaden begaan door een regime uiteindelijk mogelijk kunnen leiden tot gevangenisstraf.

Tijdens zijn presidentschap neemt Poetin een aantal maatregelen die zijn macht vergroten. De overheid krijgt inzicht in de financiën van ngo’s en buitenlands geld is niet toegestaan. Hierdoor wordt het moeilijker voor deze organisaties zich te verzetten tegen het regime. De opkomstdrempel tijdens verkiezingen wordt afgeschaft en hij verlengt de presidentstermijn van vier naar zes jaar. De persvrijheid wordt langzaamaan ingeperkt en tegenstanders monddood gemaakt.

Na de inval in Oekraïne verbiedt het Kremlin journalisten de woorden invasie en oorlog te gebruiken. Daarna maakt een mediawet[10], die binnen een week door de Russische Eerste en Tweede Kamer gaat, iedere kritiek onmogelijk. Demonstraties worden met harde hand de kop ingedrukt. Burgers, maar ook journalisten die in de ogen van de regering nepnieuws verspreiden,  lopen kans op hoge geldboetes en maximaal 15 jaar cel. Ook buitenlandse journalisten lopen risico, waarop een groot deel van hen uit Rusland vertrekt[11]. 

Aleksej Navalny wordt meerdere keren opgepakt vanwege zijn verzet, en vaak snel weer vrijgelaten. Hij richt zijn eigen politieke partij op en stelt zich kandidaat voor de presidentsverkiezingen in 2018. Hij wordt een van Ruslands meest vooraanstaande oppositieleden en stelt de corruptie van Poetin en het Kremlin aan de kaak. Tijdens zijn campagne wordt hij regelmatig tegengewerkt, bijvoorbeeld door de aanval met de groene vloeistof ‘zeljonka’ die blijvende schade aanricht aan zijn rechteroog.

Het Russische Hof besluit uiteindelijk dat Navalny niet mag deelnemen aan de presidentsverkiezingen van 2018 vanwege beschuldigen van fraude en illegale politieke manifestaties. Op 20 augustus 2020 wordt Navalny in Rusland vergiftigd met het zenuwgas novitsjok. Dat is volgens internationale onderzoek - gesteund door de VN - het werk van de Russische veiligheidsdienst. Onder grote internationale druk kan Navalny herstellen in een ziekenhuis in Duitsland maar hij wordt bij terugkeer naar Rusland in 2021 opgepakt. In opeenvolgende processen wordt hij tot jarenlange gevangenisstraf veroordeeld met perioden van eenzame opsluiting. Volgens mensenrechtenorganisatie Amnesty is die veroordeling onterecht en politiek gemotiveerd. Op 16 februari 2024 overlijdt Navalny in een zware strafkolonie in het uiterste noorden van Rusland. 

Ook oppositiepoliticus Boris Nemtsov is één van Poetins tegenstanders die zijn strijd met de dood moet bekopen. Jarenlang zit hij als liberaal in de Doema, waar hij zich inzet voor hervormingen van de economie en hij waarschuwt de bevolking van Rusland tegen de groeiende macht van Poetin. Op 27 februari 2015 wordt Nemtsov doodgeschoten[12]. De dader is opgepakt en veroordeeld en het is nog altijd niet helemaal duidelijk in hoeverre Poetin iets met deze moord te maken heeft.

Hoewel iedereen weet dat Poetin de presidentsverkiezingen in 2018 weer zal winnen, besluit de jonge journaliste en televisiepresentatrice Ksenia Sobtsjak zich toch kandidaat te stellen. Het is een vorm van protest tegen de politieke cultuur in Rusland. Haar kritische vragen aan president Poetin maken op hem weinig indruk en hij schuift ze gemakkelijk aan de kant. In 2021 is door Poetins onderdrukking van oppositie in Rusland nauwelijks meer sprake. 

Tijdens de oorlog in Oekraïne komt Poetin ineens tegenover een oude bekende te staan: Jevgeni Prigozjin. Prigozjin is de leider van de Wagnergroep, een huurlingenleger dat zich mengt in conflicten over de hele wereld en daarin extreem geweld gebruikt. Ook in Oekraïne spelen ze tijdens de oorlog een belangrijke rol.

De band tussen Poetin en Prigozjin gaat ver terug. Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie is het chaos in Rusland en Prigozjin profiteert daarvan door een grote horecaonderneming te starten. Hij groeit snel uit tot een machtig zakenman en komt via zijn horecabedrijf in contact met Poetin. Vanaf dan wordt Prigozjin gebruikt om allerlei klusjes op te knappen voor het Kremlin. Het begint bij het verzorgen van de catering voor staatsbanketten, maar al snel worden zijn taken minder onschuldig. Zo helpt Prigozjin bij de financiering van Russische trollenlegers die online nepnieuws verspreiden en verkiezingen in andere landen proberen te beïnvloeden. Bijvoorbeeld in 2016 bij het Oekraïne-referendum in Nederland. Prigozjin wordt steeds machtiger en vanaf 2014 wordt hij de baas van het huurlingenleger Wagner.

Op zaterdagochtend 24 juni 2023 lijkt de strijd om de macht tussen Poetin en Prigozjin los te barsten. Nadat Prigozjin herhaaldelijk klaagt over het verloop van de oorlog in Oekraïne en de werkwijze van het Russische leger, richt hij die zaterdag zijn pijlen op Moskou. In de ochtend bezet de Wagnergroep met tanks de Russische stad Rostov en in de loop van de dag rijden ze met legervoertuigen richting Moskou. Totdat er die zaterdagavond een video verschijnt waarin Prigozjin zijn Wagner-troepen oproept de tocht richting Moskou te staken om daarmee "Russisch bloedvergieten" te voorkomen.

Poetin belooft dat de Wagner-strijders niet gestraft of vervolgd zullen worden voor hun opmars naar Moskou. Maar op 24 augustus wordt het privévliegtuig met Prigozjin aan boord uit de lucht geschoten. De kans is groot dat dit Poetins wraak is voor het verraad van Prigozjin, maar er is nog veel onduidelijk over de precieze omstandigheden[13] .   

Hoe machtig is Poetin? Formeel gezien is Poetin geen alleenheerser, maar in eigen land is hij de machtigste man. Ook op het wereldtoneel speelt hij een steeds prominentere rol. Dat gebeurt niet alleen in Syrië of Oekraïne. Hij verstevigt de banden met China en Noord-Korea en ook in Afrika groeit Poetins macht. Een speciale Rusland-Afrikatop in Sotsji in juli 2023 met veertig Afrikaanse leiders, toont de wereld dat Poetin ook in dit werelddeel een rol van betekenis wil spelen[14].