Hoe viel de Sovjet-Unie uit elkaar?
Hoe viel de Sovjet-Unie uit elkaar?
Laatste update: 04-12-2024
De communistische Sovjet-Unie was in de vorige eeuw een van de grootste en machtigste landen ter wereld, onder leiding van onder anderen Lenin, Stalin en Gorbatsjov. Hoe viel de Sovjet-Unie uit elkaar?
Redacteur: Laurens Bluekens
Wat was de Sovjet Unie?
De Sovjet-Unie was een communistisch land dat van 1922 tot 1991 heeft bestaan. Het land ontstond nadat de communistische Sovjets de Russische burgeroorlog (1917-1922) hadden gewonnen. Deze burgeroorlog was het gevolg van de Russische Oktoberrevolutie in 1917, geleid door de Sovjets, die een einde maakte aan de heerschappij van de Russische keizer Nicolaas II. De Sovjet-Unie was een politieke unie tussen verschillende ‘nationale Sovjetrepublieken’ waar Rusland als Sovjetrepubliek onderdeel van was.
De unie werd na de burgeroorlog op 30 december 1922 gesticht door de Sovjetrepublieken Rusland, Oekraïne, Wit-Rusland, Armenië, Azerbaijan en Georgië. Later zou de Sovjet zich nog een aantal keer uitbreiden. Zoals na de Tweede Wereldoorlog met Letland, Litouwen en Estland. De eerste leider van de Sovjet-Unie was Vladimir Lenin tot zijn dood in 1924. Na zijn dood werd Jozef Stalin de onbetwiste leider van de Sovjet-Unie. Hij bestuurde het land met harde hand en ontwikkelde zich tot een dictator.
Wat ging er aan vooraf?
Meer over de periode van voor de revolutie tot en met de Tweede Wereldoorlog lees je hier.
De Sovjet-Unie was na de Tweede Wereldoorlog één van de winnaars. Samen met de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk versloegen ze het nazi-Duitsland van Hitler. De Sovjet-Unie bevrijdt vele landen van de Duitsers vanuit het oosten, zoals Polen, Bulgarije, Roemenië, Tsjechoslowakije en Hongarije. Deze landen komen na de oorlog onder controle van de Sovjet-Unie te staan. Wat betekent dat het door de Sovjets gecontroleerde satellietstaten worden: ze lijken onafhankelijk maar worden gestuurd door de Sovjet-Unie. De Amerikanen en de Britten bevrijden landen in het westen van Europa. Aan het einde van de oorlog staat het oosten van Europa onder invloed van de Sovjet-Unie en is communistisch, en het westen in de invloedssfeer van de Verenigde Staten en is kapitalistisch.
Zo ontstaat een verdeeld Europa: de West-Europese landen in de kapitalistische, Amerikaanse invloedssfeer versus de Oost-Europese landen in de communistische invloedssfeer van de Sovjet-Unie. In het overwonnen en verwoeste Duitsland zijn de verschillen het scherpst. Het land wordt opgedeeld in twee delen: het kapitalistische West-Duitsland onder controle van de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk en het communistische Oost-Duitsland onder controle van de Sovjet-Unie. Hoofdstad Berlijn wordt in tweeën gescheurd: de bezettingszone van de Sovjet-Unie wordt Oost-Berlijn, de Franse, Amerikaanse en Britse bezettingszones worden samen West-Berlijn.
Wat was de Koude Oorlog?
Terwijl de Sovjet-Unie en de Verenigde Staten tijdens de oorlog nog bondgenoten zijn, komen zij na de oorlog tegenover elkaar te staan. Zo begint de Koude Oorlog waarin de wereld in het teken staat van spanningen tussen de twee supermachten: de kapitalistische Verenigde Staten en de communistische Sovjet-Unie. Beide landen zijn bang dat de één de ander probeert aan te vallen. Beide landen proberen elkaar af te troeven met hun wapenarsenaal en hebben zoveel nucleaire raketten dat ze met gemak de hele wereld kunnen vernietigen. Maar de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie zetten de raketten in werkelijkheid nooit in. Vandaar ook de term Koude Oorlog: het is wel een oorlog, maar een direct gevecht tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie blijft uit.
Als reactie op de nucleaire wapenwedloop wordt in Nederland de Bescherming Bevolking opgericht.
Tot de val van de Berlijnse Muur in 1989 blijft de situatie in Europa ongewijzigd: twee gespannen machtsblokken tegenover elkaar. Ook de rest van de wereld staat in het teken van de machtsstrijd tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie als zij hun ideologie proberen te verspreiden en verdedigen. In de loop van de Koude Oorlog zijn er verschillende ‘proxy-oorlogen’. Dat zijn oorlogen waar de Sovjet-Unie en de Verenigde Staten bij betrokken raken zonder dat ze direct met elkaar in gevecht komen: ze steunen andere vechtende partijen met wapens en geld. De bekendste oorlogen zijn: de Koreaoorlog (1950-53), de Cubaanse revolutie (1953-59), de Vietnamoorlog (1955-75) en de Sovjet-Afghanistanoorlog (1979-89). Voor meer informatie over deze conflicten bekijk onze longread over de Koude Oorlog.
Twee miljoen Vietnamezen en 58.000 Amerikanen vinden de dood.
Naast de militaire spanning tussen de twee machtsblokken proberen de twee supermachten elkaar ook op cultureel gebied, sport en de wetenschap af te troeven. Zo ontstaat er een heuse tweestrijd tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie. Een goed voorbeeld hiervan is de ‘ruimterace’, beide grootmachten wilden als eerste een mens de ruimte in sturen. Met Joeri Gagarin weten de Sovjets in 1961 de eerste mens in de ruimte te brengen, terwijl de Amerikanen in 1969 een primeur hebben met de eerste landing op de maan van Neil Armstrong.
Gagarin versus Armstrong. "Zij liepen eerst voor. Wij waren een beetje jaloers."
De Berlijnse Muur valt op 9 november 1989, de Duitsers slopen het bouwwerk daarna op allerlei manieren.
Wat is de oorzaak van de val van de Sovjet-Unie?
De Sovjet-Unie groeit na de Tweede Wereldoorlog uit tot een militaire en economische supermacht. De economie van de Sovjet-Unie is jarenlang de tweede economie ter wereld, en blijft tot het begin van de jaren 70 sterk groeien. Het Sovjetmodel wordt dan ook door veel landen lang gezien als een aantrekkelijk alternatief voor het Westerse kapitalisme. Maar onder de leiding van Leonid Brezjnev (1964 – 1982) komt de economie van de Sovjet-Unie steeds meer tot stilstand. Wijdverspreide corruptie en het slecht functioneren van een centraal geplande economie zorgt ervoor dat de Sovjet-Unie en haar satellietstaten economisch in het slop raken. De industrie groeit weliswaar, maar is grotendeels gericht op de voortdurende versterking van het leger dat eind jaren 70 ook nog eens in een kostbare oorlog in Afghanistan verwikkeld raakt.
Het welvaartsniveau van burgers in de Sovjetstaten, die niet zelf mogen ondernemen, blijft achter en is niet te vergelijken met die van burgers in de Verenigde Staten en West-Europa. Voor een groot deel is de Sovjet-Unie afhankelijk van export van gas en olie. Maar de economie is te weinig efficiënt en de politiek te corrupt om de olie- en gasinkomsten gelijk te verdelen onder de bevolking. De burgers in de Sovjet-Unie beginnen de economische achteruitgang te merken als producten steeds vaker schaars worden.
Leonid Brezjnev heeft geen goed antwoord op de economische problemen. De Sovjet-Unie en de satellietstaten krijgen in de jaren tachtig te maken met zware economische tegenwind, als de olieprijzen ineenstorten. Onder de bevolking heerst brede onvrede over het gebrek aan politieke vrijheid en de slechte economische omstandigheden. Na de dood van Brezjnev in 1982 regeren kortstondig Joeri Andropov en Konstantin Tsjernenko, ook zij weten de slechte toestand van de Sovjet-Unie niet te veranderen.
In 1985 komt Michael Gorbatsjov aan de macht. Hij ziet in dat er wat moet veranderen en voert perestroika en glasnost door: de politieke en economische hervormingen om de Sovjet-Unie uit het slop te trekken. Hij trekt de Russische troepen terug uit Afghanistan, legt minder nadruk op het leger en zet zich in voor betere banden met de Verenigde Staten door onder meer nucleaire wapenarsenalen af te bouwen. Gorbatsjov probeert de economie te moderniseren, bijvoorbeeld door op kleine schaal mensen toe te staan hun eigen ondernemingen te beginnen. Op veel belangrijke politieke posten stelt hij personen aan die voor verandering zijn.
"Om het Oostblok te redden, geeft Gorbatsjov de mensen meer vrijheid."
De hervormingen van Gorbatsjov zijn te weinig en komen te laat om de Sovjet-Unie te redden. Eind jaren tachtig van de vorige eeuw verkeert het land in staat van verval. Allerlei noodzakelijke spullen, zoals voeding en kleding, gaan op rantsoen. De slechte toestand van de Sovjet-Unie en de lossere houding van Gorbatsjov tegenover het Oostblok zorgt er ook voor dat de satellietstaten van de Sovjet-Unie en etnische groepen binnen de Sovjet-Unie inspraak en zelfstandigheid eisen.
Michael Gorbatsjov, in het lichtblauwe pak, met de Amerikaanse president Ronald Reagan, met rode das.
Welke landen maken zich los van de Sovjet-Unie?
In Estland, Letland en Litouwen komen eind jaren tachtig veranderingsgezinde bewegingen op. In Georgië, Azerbeidzjan en Armenië ontstaan in rap tempo grote demonstraties, en er vinden gewelddadigheden tegen de Sovjetautoriteiten en onder de verschillende volkeren in de Sovjet-Unie plaats. Gorbatsjov probeert kleine concessies te doen om gebieden tevreden te houden. Het is voor inwoners van de Sovjet-Unie bijvoorbeeld weer toegestaan naar buitenlandse radiostations te luisteren. In 1989 experimenteert de Sovjet-Unie zelfs met democratie. Dat leidt in Polen tot de val van de communistische regering. In Berlijn valt in november 1989 de Berlijnse Muur: een opmaat naar de hereniging van Duitsland in 1990. In 1989 begint Hongarije ook met het afbreken van het IJzeren Gordijn, waardoor mensen in de satellietstaten van de Sovjet-Unie vrijer kunnen reizen. Dat doen ze massaal. In 1990 verliest de Sovjet-Unie definitief de controle over Litouwen, Moldavië, Estland, Letland, Armenië en Georgië.
Gorbatsjov is mateloos populair in het westen, maar voor de Baltische landen is hij degene die op de valreep de onafhankelijkheid wilt tegenhouden.
Er ontstaat een situatie die niet meer te controleren is voor de regering van de Sovjet-Unie. Na het losbreken van een groot aantal Sovjetrepublieken en de onafhankelijkheid van de satellietstaten breekt uiteindelijk ook Oekraïne los en wordt in 1991 zelfstandig.
Wanneer is de Sovjet-Unie ontbonden?
In het Russische deel van de Sovjet-Unie (officieel: de Russische Socialistische Federatieve Sovjetrepubliek) wordt in juni 1991 in democratische verkiezingen de veranderingsgezinde Boris Jeltsin verkozen tot president. In augustus 1991 plegen fanatieke communisten, tegenstanders van de hervormingen, een staatsgreep in een laatste poging om de Sovjet-Unie bijeen te houden. Die mislukt en in december 1991 stort de Sovjet-Unie definitief in. Gorbatsjov dient teleurgesteld zijn ontslag in. Het was nooit zijn bedoeling geweest de Sovjet-Unie op te heffen– hij had het land alleen willen hervormen. De Russische Socialistische Federatieve Sovjetrepubliek wordt omgezet in de Russische Federatie, het Rusland van nu. Boris Jeltsin, een onafhankelijk kandidaat, wordt de eerste president.
"Je zag de tanks aan komen rijden." De hele aflevering zien? Kijk op de website van Andere Tijden.
Oud-diplomaten Frans Timmermans en Kees Ros, die gestationeerd zijn op de Nederlandse ambassade in Moskou, maken de coup van augustus 1991 van dichtbij mee.
Maakt Poetin van Rusland weer de grootmacht van toen?
Voor Rusland, het grootste en machtigste land van de voormalige Sovjet-Unie, is het uiteenvallen van de Sovjet-Unie een blijvend trauma. Rusland heeft veel van haar macht en gebied moeten opgeven. De huidige Russische president Poetin noemt het einde van de Sovjet-Unie dan ook 'het grootste geopolitieke drama van de eeuw'[1]. Poetin wil van Rusland weer een grootmacht maken en delen van het oude Sovjetrijk herstellen.
In 2008 valt Rusland Georgië binnen en bezet delen van het land. In 2014 wordt het Oekraïnse schiereiland De Krim door de Russen bezet en op 24 februari 2022 valt het Russische leger Oekraïne binnen. Poetin ziet Oekraïne als een 'integraal onderdeel' van de Russische historie en de inwoners als 'bloedbroeders' van het Russische volk.
Is Poetin van plan nog meer landen aan te vallen? In december 2023 gaf Poetin aan dat Rusland in ieder geval geen belang heeft bij een aanval op NAVO-landen. Volgens president Biden is Poetin dat wel van plan, maar de Russische president bestempelde dit als onzin[2].
Boris Jeltsin, in het bruine pak, staat op een tank om de communistische coup van 1991 een halt toe te roepen.
In het kort
De Sovjet-Unie is een communistisch land dat bestaat tussen 1922 en 1991.
Tussen 1947 en 1991 is het land verwikkeld in de Koude Oorlog met de Verenigde Staten en het Westen, een strijd tussen communisme en kapitalisme.
De Sovjet-Unie kent een dictatoriale staatsvorm. Het communistische, economische systeem komt nooit echt tot bloei en er is weinig welvaart.
Eind jaren tachtig, begin jaren negentig zit de economie zo in het slop en is de bevolking zo ontevreden, dat de Sovjet-Unie langzaam uit elkaar valt. Hervormingen zijn te laat om de Sovjet-Unie overeind te houden.
Door het uiteenvallen van de Sovjet-Unie wordt het grondgebied van de Russische Federatie kleiner. President Poetin streeft sinds zijn presidentschap in 2000 naar een terugkeer van een machtig Rusland. Hij noemt het uiteenvallen van de Sovjet-Unie 'het grootste geo-politieke drama van de eeuw' en zet stappen om delen weer toe te voegen aan Rusland, met de annexatie van de Krim in 2014, en door een inval in Oekraïne in 2022.
Geraadpleegde bronnen
En je weet het!
Anderen het laten weten?
