Wat is de Koude Oorlog?

Over een aantal belangrijke zaken zijn de drie bondgenoten het eens. Met steun van de Sovjet-Unie moet ook de oorlog met Japan beëindigd worden en Duitsland zal na de oorlog worden verdeeld in vier bezettingszones. De Sovjet-Unie krijgt dan zeggenschap over Oost-Duitsland en Oost-Berlijn, terwijl West-Duitsland en West-Berlijn verdeeld zullen worden onder de Verenigde Staten, Groot-Brittannië en Frankrijk. Zo smoren ze de angst dat een van hen het machtsvacuüm in zijn eentje opvult in de kiem.

Een halfjaar na de ontmoeting in Jalta zijn nazi-Duitsland en Japan definitief verslagen en komt er een einde aan de Tweede Wereldoorlog. Maar al snel blijkt dat de voornaamste wereldmachten, de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie, hele andere ideeën hebben over hoe de naoorlogse wereld moet worden ingericht. Vanuit zowel Washington als Moskou komt een van de belangrijkste kenmerken van de Koude Oorlog langzaam opborrelen: onderling wantrouwen.

Direct na de Tweede Wereldoorlog besluit Stalin tot het uitbreiden van zijn communistische invloedssfeer, om zo de Sovjet-Unie beter te beschermen in tijden van nieuwe oorlogen op zijn grondgebied. Hij streeft naar een cordon sanitaire: een veiligheidsgordel. In de Oost-Europese landen die aan het einde van de Tweede Wereldoorlog door de Sovjets zijn bevrijd, worden daarom communistisch gezinde regeringen in het zadel geholpen. Deze landen worden zogeheten satellietstaten.

Tijdens een toespraak in februari 1946 geeft Stalin het kapitalistische Westen de schuld van de Tweede Wereldoorlog en dan al zegt de Sovjetleider dat hij vrede tussen het Westen en Oost-Europa onmogelijk acht. Een maand later reageert Churchill met de befaamde ‘IJzeren Gordijn’-speech: in tegenstelling tot Stalin ziet de westerse wereld de cordon sanitaire-strategie van de Sovjet-Unie als een aanval, en niet als een verdediging. Het Westen kan niet zien wat er zich achter dit gordijn afspeelt en hoe de Sovjet-Unie achter de schermen de satellietstaten naar haar hand zet. Het begrip 'ijzeren gordijn' wordt door de Duitse minister van Propaganda Jospeh Goebbels geïntroduceerd. Ironisch genoeg een belangrijk man in het naziregime, dat nog kort geleden door een Oost en West samen verslagen is.

In meerdere West-Europese landen winnen communistische partijen na de Tweede Wereldoorlog aan populariteit. Zo wint de CPN na de oorlog in Nederland veel terrein, omdat deze partij opkomt voor de in de oorlog hard getroffen burger.

De opvolger van de Amerikaanse president Roosevelt, Harry Truman, belooft in maart 1947 hulp te bieden bij de wederopbouw van Europese landen. “De vrije volkeren moeten kunnen rekenen op onze steun”, aldus Truman. Daarmee doelt hij niet alleen op economische hulp, maar ook op bescherming tegen het oprukkende communisme. De Amerikanen stellen een jaar later het Marshallplan op, een Europees herstelprogramma. Ze trekken - in huidige dollars - 200 miljard uit voor het door de oorlog zwaar beschadigde West-Europa en West-Duitsland.

Ook Oost-Europese landen en Oost-Duitsland komen in aanmerking voor Marshallhulp, maar dat ziet de wantrouwende Stalin niet zitten. Onder druk van de Sovjet-Unie weigeren ook landen als Tsjecho-Slowakije en Polen de Amerikaanse noodhulp. Zij zijn bang dat de acceptatie van Marshallhulp zal leiden tot een slechte relatie met de Sovjet-Unie.

De wereld is verdeeld in twee machtsblokken, die op veel vlakken lijnrecht tegenover elkaar staan. Het Westen is voorstander van een vrije markteconomie, democratische verkiezingen en vrijheid. Oost-Europa is op zijn beurt onder invloed van de Sovjet-Unie een communistisch blok geworden, waarbij Stalin zijn totalitaire staat enorm heeft uitgebreid.

Eén ding is in de eerste jaren na de Tweede Wereldoorlog duidelijk: de twee machtsblokken die ontstaan, proberen zich te beschermen en uit te breiden. Vanwege de toenemende intimidatie van de Sovjet-Unie, dat in 1948 de macht grijpt in het laatste vrije Oost-Europese land Tsjecho-Slowakije, gaat de VS over tot actie. Samen met elf andere landen, waaronder Nederland, richten de Amerikanen de op. Als antwoord op het oprukkende communisme spoort het Noord-Atlantische Verdragsorganisatie de leden aan om de democratie te bewaken en op zo veel mogelijk andere terreinen met elkaar te overleggen. Artikel vijf van het verdrag zorgt voor een flinke scheut olie op het vuur: als één NAVO-land wordt aangevallen, wordt het beschouwd als een aanval tegen álle NAVO-landen.

Een verdere opmars van de Sovjet-Unie kan dus een Derde Wereldoorlog tot gevolg hebben. Nikita Chroesjtsjov, de opvolger van de overleden Stalin, stelt in 1955 als tegenreactie zijn eigen verdrag op. Acht Oost-Europese landen ondertekenen het Warschaupact, dat in het teken staat van wederzijdse vriendschap, samenwerking en bijstand.

Tijdens de Koude Oorlog komt het nooit tot een directe militaire strijd tussen de vijandige landen, maar de vijandige ideologieën treffen elkaar wel. Niet alleen Duitsland en Berlijn, maar ook Korea wordt na de Tweede Wereldoorlog opgedeeld. Het noordelijk deel van Korea wordt na 1945 gecontroleerd door de Sovjet-Unie, het zuidelijk deel door de Verenigde Staten. Op 25 juni 1950 valt de communistische volksrepubliek Noord-Korea, onder leiding van dictator Kim Il-Sung, het Zuiden binnen. Onder druk van de Verenigde Staten besluit ook Nederland militairen naar het schiereiland te sturen, want een verdere opmars van het communisme vormt een doemscenario. In ruil voor militaire steun in Korea blijft de VS Nederland voorzien van Marshallhulp.

De verschillende ideologieën van de VS enerzijds en de Sovjet-Unie anderzijds vormen dus de basis voor een uitbreiding van de Koude Oorlog naar Azië. Maar zolang er tussen de twee kemphanen geen direct schot gelost wordt, blijft de Koude Oorlog koud. De belangrijkste reden hiervoor is de wapenwedloop, en in het bijzonder de nucleaire dreiging die dit met zich meebrengt. Al in 1945 vernietigt de VS met twee atoombommen de Japanse steden Hiroshima en Nagasaki en de Sovjet-Unie ziet zich genoodzaakt om deze atoomkracht te evenaren. Beide grootmachten besluiten om ter verdediging nog krachtigere atoomwapens te gaan ontwikkelen.

Met succes probeert Chroesjtsjov de atoomwapenkracht van het Westen te evenaren. Op 30 oktober 1961 brengt de Sovjet-Unie op Nova Zembla de krachtigste bom ooit tot ontploffing. Tsar Bomba bevat de kracht van alle explosies in de Tweede Wereldoorlog, maal tien. De drukgolf die de atoombom teweegbrengt, gaat drie keer de wereld rond.

De Korea-oorlog, de bouw van de Berlijnse Muur, de nucleaire wapenwedstrijd: de Koude Oorlog begint warmer te worden. In oktober 1962 komen de twee machtigste landen ter wereld het dichtst bij een oorlog. Op Cuba is de communistische revolutionair Fidel Castro dan al enkele jaren aan de macht. Het eiland ligt op nog geen tweehonderd kilometer van de Amerikaanse staat Florida en komt hierdoor op de VS over als een communistische dreiging. Met de Varkensbaai-invasie proberen de Verenigde Staten het Cubaanse communisme omver te werpen, maar deze actie mislukt volledig.

Castro zoekt na de invasie toenadering tot de Sovjet-Unie, die in ruil voor steun kernraketinstallaties begint te installeren op Cuba. De Amerikaanse strijdkrachten worden in hoogste staat van paraatheid gesteld en de boodschap van president John F. Kennedy aan het adres van Chroesjtsjov is duidelijk: als hij niet stopt met de wereldbedreigende provocaties, zal ook de VS tot actie overgaan.

De wereld houdt zijn adem in, maar een kernoorlog wordt op het laatste moment voorkomen. Sovjetschepen die met kernraketten op weg zijn naar Cuba maken rechtsomkeert, in ruil voor de ontmanteling van kernraketinstallaties van de NAVO in Turkije. Ook Nederland heeft zich dan al voorbereid op een eventuele nucleaire oorlog, maar zowel de Verenigde Staten als de Sovjet-Unie weet zich tijdens de Koude Oorlog te beheersen. De gewapende vrede wordt behouden.