Is er sprake van een Tweede Koude Oorlog?

Beide grootmachten erkennen na de Cubacrisis dat er een einde moet komen aan de wapenwedloop. Er is een nucleair evenwicht en de defensie-uitgaven rijzen de pan uit. Er wordt toenadering gezocht om de spanningen te verminderen en de nucleaire macht in te dammen.

Voor de Sovjet-Unie zijn er diverse redenen om hieraan mee te werken. Inmiddels vormt buurland China ook een grote militaire dreiging en onderhandelingen met de VS zouden de status van de Sovjet-Unie als gelijke supermacht bevestigen en erkennen. Het ziet de détente die ontstaat daarom als een teken van groeiende macht.

In de jaren zeventig komen de SALT-verdragen tot stand, waarin de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie samen onder meer een verbod op bovengrondse kernproeven opnemen. Ook komt er een limiet op het aantal langeafstandsraketten dat beide landen mogen hebben en wordt het aantal lanceerinstallaties beperkt. 

De relatie tussen de grootmachten komt weer onder druk te staan wanneer de Sovjet-Unie in december 1979 Afghanistan binnenvalt. De Sovjet-Unie wil het communistische Afghaanse regime in stand houden, maar de Amerikanen steunen het verzet van rebellen met wapens. De Amerikaanse president Jimmy Carter besluit onder meer tot een vijfjarige militaire uitgave van 1.2 biljoen dollar en een meer symbolische boycot op de Olympische Spelen van 1980 in Moskou. Toch houden beide landen zich aan de SALT-verdragen.

Twee jaar later wordt Ronald Reagan de nieuwe Amerikaanse president. Hij ziet de détentepolitiek die Moskou voert als een bedreiging voor de ontstane machtsverhoudingen tussen de twee landen. Amerika heeft die in de jaren na de Cubacrisis min of meer geaccepteerd, maar de Sovjet-Unie is inmiddels bezig met het plaatsen van nucleaire raketten op Europees grondgebied. Als reactie daarop worden er ook in West-Europa raketten geplaatst. In Nederland leiden plannen hiervoor tot massale vredesdemonstraties.

Het aantreden van Gorbatsjov als Sovjetleider voorkomt een verhoging van de nieuwe spanningen tussen Oost en West. Hij ziet in dat de torenhoge militaire uitgaven van de Sovjet-Unie leiden tot economische malaise en onvrede onder de bevolking. Gorbatsjov voert een politiek van glasnost en perestrojka, maakt een einde aan de wapenwedloop en zoekt toenadering tot de VS. Reagan en Gorbatsjov zetten in 1987 hun handtekening onder het INF-verdrag, dat nucleaire rakketten met een bereik tot 5500 kilometer verbiedt.

Door het soepele beleid van Gorbatsjov, met als een van de belangrijkste punten het begin van het terugtrekken van het Sovjet-leger uit Oost-Duitsland en de satellietstaten, valt in 1989 de Berlijnse Muur. De hervormingen van Gorbatsjov leiden niet tot een sterkere Sovjet-Unie, integendeel. Het vieren van de teugels zorgt juist voor revoluties in het Oostblok. Het machtige rijk valt uiteen en op Eerste Kerstdag 1991 houdt de Sovjet-Unie op te bestaan. Zo komt de Koude Oorlog na bijna een halve eeuw ten einde. 

Bush en Poetin gaan na de aanslag van 9/11 in New York en aanslagen in Moskou samen de strijd aan tegen het terrorisme. De VS breidt zijn militaire invloed uit naar Oost-Europa. De Baltische staten worden lid van de NAVO en in de voormalige Sovjetrepublieken Kirgizië en Oezbekistan zet Amerika bases op. Bush valt Irak binnen na de aanslagen op de New Yorkse Twin Towers, op 11 september 2001. Rusland is gezien de belangen in Iraakse olie fel tegen die inval. Poetin ziet dit alles samen met de wens van Bush om een raketschild in Europa te installeren als een bedreiging.

De opvolger van Bush, Barack Obama, wil de band met Rusland ‘resetten’. Dmitri Medvedev neemt ondertussen in 2008 het stokje over van Poetin, die op de achtergrond de touwtjes stevig in handen lijkt te houden. Obama en Medvedev doen goede zaken en sluiten onder meer het New START-verdrag, waarmee het aantal kernwapens moet worden verminderd.

Na die pragmatische samenwerking tussen Medvedev en Obama loopt de relatie tussen Rusland en de Verenigde Staten toch weer scheuren op. Zo ondertekent Obama eind december 2012 een wet die Russische mensenrechtenschenders reisbeperkingen oplegt. Vervolgens komt Poetin, die opnieuw president van Rusland is geworden, met een wet die het Amerikanen verbiedt Russische kinderen te adopteren.

Als Rusland begin 2014 het Oekraïense schiereiland De Krim annexeert, in Oost-Oekraïne afscheidingsbewegingen op alle manieren ondersteunt en steun verleent aan het regime van de Syrische leider Bashar al-Assad, bekoelt de relatie tussen de Verenigde Staten en Rusland des te meer. De VN legt Rusland economische sancties op en ook Donald Trump, de opvolger van Obama als president, krijgt met Poetin te maken. Na een gifgasaanval in Syrië bombardeert Amerika een Syrische luchtbasis, tot grote woede van Rusland. Ook de MH17-ramp, waarbij 196 Nederlandse slachtoffers vallen, zorgt voor een verslechtering van de band tussen Oost en West. Terwijl Nederland rouwt, ontkent Poetin betrokkenheid van het Russische leger.

De spanning loopt in de jaren daarna hoog op. Moskou eist dat de Oekraïne nooit lid van de NAVO zal mogen worden en dat de NAVO zich terugtrekt uit Oost-Europese landen. De NAVO landen en de VS weigeren dat. In 2022 bouwt Rusland een grote troepenmacht op aan de grens van Oekraïne. Ondanks pogingen van de Amerikaanse president Biden en de Franse president Macron om Poetin op andere gedachten te brengen, houdt de Russische president voet bij stuk. Hierop roepen veel landen in februari 2022 hun burgers op om Oekraïne te verlaten uit vrees voor een komende invasie. Op 24 februari 2022 geeft Poetin het Russische leger bevel Oekraïne binnen te trekken. De EU en de VS veroordelen de invasie en reageren met zware economische sancties tegen Rusland.

China is niet alleen een economische speler waar rekening mee moet worden gehouden. Ook op gebied van defensie en buitenlandse politiek is de supermacht bezig aan een opmars. Dit leidt tot spanningen tussen de VS en China en resulteert in een handelsoorlog. Ook Japan dreigt een speler te worden op het Aziatische militaire toneel. Het eiland is van plan om meer dan 200 miljard in het leger te investeren en zich te wapenen tegen Rusland, Noord-Korea en met name China.

Ook Noord-Korea is gezien de militaire ambities van dictator Kim Jong-Un een land om in de gaten te houden. De kerndreiging die het land uitoefent heeft niet alleen invloed op de relaties van Noord-Korea met andere landen, maar ook op de onderlinge verstandhoudingen tussen de andere supermachten. Zo is Rusland in 2017 niet blij met de VN-sancties die met steun van de VS ingesteld worden tegen Noord-Korea. Minister van Buitenlandse Zaken Sergej Lavrov is bang dat hierdoor Noord-Korea een ongeleid projectiel wordt. 

Het grootste verschil met de eerste Koude Oorlog is dat het ideologische aspect geheel is verdwenen. In plaats van een strijd tussen het communisme en het kapitalisme is het nu niets anders dan grootmachtenpolitiek. Onveranderd is de rol van technologische ontwikkeling daarin. Wie de technische kennis in huis heeft, loopt voor op de rest. Ook dit leidt tot spanningen tussen de verschillende wereldmachten. Zo wordt er in oktober 2018 ternauwernood een Russische cyberoperatie op het OPCW (Organisatie voor het Verbod op Chemische Wapens) verstoord en wordt Huawei-topvrouw Meng Wanzhou verdacht van spionage in Amerika, in opdracht van de Chinese overheid.  

Technologische kennis leidt ook tot nieuwe kernwapens. Een toespraak van Poetin in 2018 spreekt hierin boekdelen. Rusland beschikt volgens de president over wapens waar geen raketschild tegen bestand is. Volgens Poetin is dit een reactie op de Amerikaanse pogingen om een nieuw geavanceerd raketschild te ontwikkelen.

Ook de ontwikkeling omtrent het inmiddels verlopen INF-verdrag, ruim dertig jaar geleden ondertekend door Gorbatsjov en Reagan, brengt spanningen met zich mee. Mochten de VS raketten ontwikkelen die het verdrag schenden, dan zal Rusland dat ook doen, aldus Poetin. De taal die de grootmachten spreken is die van de Koude Oorlog: we vallen alleen aan als we aangevallen worden, maar we houden de wapens in de aanslag.