Hoe zat het met het Oekraïne-referendum?

In 2016 ontstaat een enorme heisa over het associatieverdrag met Oekraïne. Vrijwel iedereen is fel voor of fel tegen. Afgaand op de zeer verschillende argumenten, is voor velen blijkbaar toch niet helemaal duidelijk hoe het allemaal zit. Opmerkelijk – zo niet spannend – is het in ieder geval dat er een referendum over dit verdrag wordt gehouden.

Er zijn meerdere vormen van referenda en de meest voorkomende zijn het raadplegend en het raadgevend referendum, die zowel bindend als niet-bindend kunnen zijn. Het eerst wordt uitgeschreven door de overheid, de tweede variant – waartoe ook het Oekraïne-referendum behoort – wordt op initiatief van de burgers gehouden. Wie zo’n referendum tot stand wil brengen moet allereerst 300.000 handtekeningen zien te verzamelen. De handtekeningen voor het Oekraïne-referendum worden binnengehaald door Geenpeil, een actiecomité verbonden aan de website Geenstijl, samen met het Forum voor Democratie en het Burgercomité EU. Voornaamste doel: het verdrag voorkomen en de – volgens de organisatoren – "ondemocratische besluitvorming" in Brussel dwarsbomen.

Alvorens in te gaan op alles wat er goed en fout zou zijn aan het verdrag met Oekraïne, nog even over dat referendum zelf. De uitkomst ervan is niet bindend. Dat wil zeggen, de regering hoeft de uitkomst niet in beleid om te zetten. Doe je dat als regering niet, dan geef je er – in de visie van mede-referendum-initiator Jan Roos – blijk van "lak aan de kiezer" te hebben. En dat kan goed tegen je werken bij de eerstvolgende verkiezingen. Met andere woorden: voor elke politicus is het toch wel verstandig er gedegen rekening mee te houden. Iets wat groot voorstander van het verdrag met Oekraïne, minister-president Mark Rutte, meteen onderschrijft na het bekend worden van de uitslag. Hij zegt dan dat er "recht moet worden gedaan aan de zorgen van de tegenstemmers."

Hier kan nog aan worden toegevoegd dat met dit referendum de aloude discussie over het nut van referenda in het algemeen ook weer grote aandacht krijgt. Ook als het daarover gaat zijn er fervente voor- en tegenstanders. De 'voor-groep' stelt kortweg dat het referendum de democratie verbetert. Wij – als volk – regeren des te meer mee als we directer meedenken en stemmen over dat wat de regering doet en wil gaan doen. De 'tegen-afdeling' stelt dat we niet voor niets mensen hebben gekozen met hopelijk genoeg verstand van zaken om de belangrijke, ons allen betreffende beslissingen, te nemen. Bij een referendum, zo luidt de analyse vanuit die hoek, krijgen al snel de hardste schreeuwers gelijk en niet de meest genuanceerde denkers. Indachtig de stelling van de Amerikaanse denker, schrijver en grappenmaker Henry Louis Mencken: "Voor elk gecompliceerd probleem is een heldere, simpele oplossing... en die is verkeerd."

Om te beginnen zijn er de economische voordelen. Nederland is een van de grootste investeerders in Oekraïne. Er wonen vijfenveertig miljoen mensen en dat zijn in theorie evenzoveel potentiële consumenten van Nederlandse goederen en diensten. Oekraïne krijgt daarbij ook toegang tot de Europese markt en daar kan het land en ook Nederland weer de vruchten van plukken. Voorstanders, meer gericht op de menselijke kant van het verdrag, roepen onder meer dat het al een tijdje de goede kant op gaat. Het land is bezig de mensenrechtensituatie te verbeteren en er is al een wet ingevoerd om discriminatie op basis van seksuele geaardheid te verbieden. Hun argumenten komen er op neer dat Oekraïne dankzij het verdrag, en de nauwere band met Europa, op allerlei gebieden een beschaafdere samenleving gaat worden.

Er zijn ook mensen die het radicaler stellen. Zakelijke belangen fijn, mensenrechtenverbeteringen meer dan mooi, maar we hebben het hier ook over het verlossen van een volk. Laten we niet vergeten, zeggen zij, dat het in essentie gaat om een diep gevoeld Oekraïens verlangen naar hervormingen en vrijheid. "De tegenstanders van het verdrag verlangen dat de Nederlandse regering als enige Europese regering het akkoord boycot, en verraad pleegt ten opzichte van mensen die gestorven zijn om wat dichter bij een vrij Europa te komen," schrijft Eddy Szirmai, hoogleraar Ontwikkelingseconomie aan de Universiteit Maastricht, in de Volkskrant. En hij besluit zijn verhaal met de toevoeging dat 'nee-stemmers' zouden worden toegejuicht door Chamberlain; de Britse premier, die met grote concessies hoopte Hitler te paaien om de vrede in Europa te bewaren.

De motivatie van de tegenbeweging is stevig gegrond in kritiek op de Europese Unie. Nederland wordt geregeerd vanuit Brussel is de gedachte en dat moet nu maar eens een halt worden toegeroepen."Dit verdrag is erop gericht om Oekraïne bij de Europese Unie te betrekken," stelt Thierry Baudet, jurist, publicist en oprichter van het Forum voor Democratie. De Europese Unie breidt zichzelf daarmee uit en wint, meent hij, daardoor weer aan macht en houdt ondertussen geen of onvoldoende rekening met wat 'de Europeaan' echt wil. Daaraan gerelateerde argumenten van de nee-beweging zijn dat het een behoorlijke bende is in Oekraïne. Om te beginnen winnen vuisten het daar nog weleens van argumenteren in het parlement. Bovendien scoort Oekraïne elk jaar weer hoog op de internationale corruptie-index van het gezaghebbende Transparency International.

Tegenstanders van het verdrag vrezen dat die corruptie overwaait naar de Nederlandse economie. Niet helemaal onvoorstelbaar, als zakendoen daar op grote schaal met smeergeld gepaard gaat. Een grote vrees is ook dat er uiteindelijk Nederlands belastinggeld naar Oekraïne zal gaan en in de ongecontroleerde zakken van de machthebbers zal verdwijnen. "Oekraïense politici zijn de grootste boeven die er zijn," volgens Peter van Ham, onderzoeker bij Clingendael, het Nederlands Instituut voor Internationale Betrekkingen. Voor Van Ham staat vast dat Oekraïense politici van het extra overheidsgeld dat ze eventueel zullen binnenhalen, standaard een fors percentage naar de eigen bankrekening in Cyprus zullen overmaken. Daar komt nog bij dat Oekraïne nou niet bulkt van het geld en het dus weleens een behoorlijke tijd kan gaan duren voordat het als afzetgebied voor Nederland ook echt wat gaat opleveren.

Het is geen discussie die uiteindelijk met tevredenheid tot algehele overeenstemming leidt. Ook op de uitslag van het referendum volgt geen 'nou vooruit, dan doen we het zo'. Ondermeer het meningsverschil over het verdrag als verkapte opmaat tot volwaardig lidmaatschap van de Europese Unie lijkt in de periode na het referendum alleen maar op te laaien. VVD-politicus Frits Bolkestein vindt het: "...een schaamteloze verdraaiing van de situatie te beweren dat Oekraïne met het verdrag dichter bij een lidmaatschap van de EU komt." En het argument dat bijvoorbeeld Turkije al sinds 1963 kandidaat-lid is, maar nog steeds niet aan de voorwaarden voldoet, onderschrijft zijn visie wel. Mocht Oekraïne lid willen worden van de Europese Unie, dan zullen ook nog eens alle lidstaten daar groen licht voor moeten geven.

Het nee-kamp roept na het referendum bij monde van het Burgercomité EU dat "de democratie nu zo goed als dood is." Dit omdat de regering opvallend lang niets met de uitslag doet. De Referendumwet schrijft voor dat de regering zo spoedig mogelijk met een antwoord moet komen en de minister-president heeft maar twee opties: de uitkomst negeren (het referendum was immers raadgevend) of de uitslag accepteren. Geenstijl, de website verbonden aan het actiecomité Geenpeil, vertoont maandenlang prominent een 'Hoe Lang Zwijgt Rutte Al?'-teller waarop te zien is hoeveel dagen het kabinet de zaak in de lucht laat hangen. "De Nederlandse politiek draait niet langer om u, de Nederlandse kiezer en de Nederlandse bevolking, maar om Brussel en de Europese Unie," luidt de conclusie van het Burgercomité.

Die houdt voet bij stuk. "Het is groter dan Nederland alleen," zegt hij. En hij legt vele diplomatieke kilometers af om het verdrag op de een of andere manier toch tot stand te brengen. Critici voeren aan dat dat gemotiveerd is door het mogelijke gezichtsverlies ten opzichte van alle overige leden van de Europese Unie, die, zoals gezegd, het verdrag wel goedkeuren. Vanuit de Europese Unie staat ook flinke druk op hem, omdat een Nederlands 'nee' wordt gezien als een falen van heel Europa. Een uiteindelijk Nederlands 'ja' wordt gezien als een overwinning voor de Europese eensgezindheid.

Rutte zelf voorspelt grote onstabiliteit aan de oostgrenzen van Europa: "Dit is niet de tijd om de Russische leider Poetin cadeautjes te geven." Ook stelt hij bij herhaling dat een nee van Nederland zinloos is. Een nee kan dit verdrag dan wel van tafel vegen, omdat de Europese Unie hierin unaniem moet zijn, maar, zegt hij, datgene waar het verdrag voor staat komt ook zonder Nederland wel tot stand en dan misschien in een ongunstiger vorm. De Europese Unie en ook de afzonderlijke lidstaten hebben namelijk mogelijkheden om onder meer op handelsgebied zelf allerlei overeenkomsten met Oekraïne te sluiten.

Uiteindelijk bedingt Rutte in Brussel een juridisch bindende verklaring bij het verdrag waarin de voornaamste bezwaren van de nee-stemmers zouden moeten zijn weggenomen. Zo is het verdrag duidelijker geen opstapje meer voor Oekraïne om lid van de Europese Unie te worden. Het verdrag geeft het land nadrukkelijk geen recht op kandidaat-lidmaatschap van de EU. Het is geen vanzelfsprekende veiligheidsgarantie en verplicht niet tot financiële en militaire bijstand vanuit de Europese Unie. Daarbij betekent het expliciet geen toekomstige vrije toegang tot de Europese arbeidsmarkt en geeft het Oekraïners niet het recht in Europa te werken of wonen. Tot slot kan het verdrag ontbonden worden als Oekraïne geen vooruitgang boekt met het bestrijden van corruptie.

Het zal weinigen verbazen dat ook dit weer gekrakeel oplevert. De een vindt het nu wel een goed verdrag. De ander stelt dat de 'nee' van het referendum een 'nee' is en niets anders. De aanpassingen worden een 'loze bijsluiter' genoemd en de hele gang van zaken kiezersbedrog.