Wat is het humanisme?

twee mensen in gesprek met elkaar

Wat is het humanisme?

Laatste update: 06-02-2025

Het humanisme is een levensbeschouwing die de mens centraal stelt. 'Human' betekent dan ook mens. Humanisten vinden dat de mens zelf in staat is een zinvol en goed leven te leiden. In dit artikel lees en bekijk je meer over de geschiedenis en uitgangspunten van het humanisme.

Waar staat het humanisme voor?

Het humanisme is geen geloof, maar een levensbeschouwing. Dat is de manier waarop je naar het leven kijkt. In het humanisme staat de mens daarin centraal. Humanisten hebben geen regels, maar baseren zich op waarden zoals gelijkwaardigheid, verantwoordelijkheid en zelfbeschikking. Deze waarden helpen de humanist betekenis te geven aan zijn leven. Belangrijke uitgangspunten van het humanisme zijn:

  • Vrijheid en zelfbeschikking: Humanisme staat voor vrijheid. Vrijheid van denken en spreken. Ook willen humanisten zelfbeschikking, dus bijvoorbeeld zelf kunnen beslissen wie ze zijn, met wie ze willen trouwen en hoe ze willen sterven. 
  • Verantwoordelijkheid: Persoonlijke vrijheid gaat binnen het humanisme samen met verantwoordelijkheid voor de ander en zijn omgeving. Humanisten streven naar een menswaardige, vrije en rechtvaardige wereld.
  • Kritisch denken: Humanisten zijn kritische denkers en hechten veel waarde aan wetenschappelijk onderzoek. Al wil dat niet zeggen dat je als humanist geen aandacht mag hebben voor gevoelens, ervaringen of spiritualiteit.

Een journalist en een filosoof geven antwoord op de vraag: wat betekent vrijheid voor jou? Bekijk de hele aflevering van Het Filosofisch Kwintet (Human) op NPO Start.

Humanisten proberen het goede te doen. Ze stellen zichzelf vragen als: Wat vind ik belangrijk? Wat is een zinvol leven? En hoe kan ik van betekenis zijn in dit leven? Ze kijken niet alleen naar hun eigen leven, ze willen ook van betekenis zijn voor de ander. Humanisten willen een vrije en rechtvaardige wereld, zoals vastgelegd in de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. Hierin staat onder andere dat alle mensen vrij en gelijk zijn, zonder dat je bijvoorbeeld onderscheid maakt op basis van ras, geslacht, godsdienst en een politieke of andere overtuiging.

Filosoof en religiewetenschapper Laurens ten Kate over onze zoektocht naar de zin van het leven. Bekijk hier de hele aflevering van Het Vermoeden (EO).

Over de hele wereld zijn er mensen die zich humanist noemen, vooral in Europa, de Verenigde Staten en India. In Nederland voelen zo’n 500.000 mensen zich aangetrokken tot het humanisme. Ongeveer 19.000 mensen zijn lid van het Humanistisch Verbond.

Wat is ecohumanisme?

Ecohumanisme gaat over de relatie tussen mens en natuur. De aarde warmt op, veel plant- en diersoorten verdwijnen. Volgens ecohumanisten moet de mens goed voor de natuur zorgen, omdat we er onderdeel van zijn. De mens is niet belangrijker dan een dier of een boom. Ecohumanisme is niet nieuw. Humanisten hebben altijd al aandacht gehad voor de mens in verbinding met zijn omgeving en de natuur.

iemand aan het nadenken

Wanneer is het humanisme ontstaan?

Dat is niet eenvoudig te beantwoorden. Over het algemeen wordt de Griekse filosoof Socrates (469-399 v.Chr.) gezien als de grondlegger, al zijn er meer voorlopers van het humanisme. Boeddha, die rond dezelfde tijd leefde, zou je een humanist kunnen noemen. En ook in het Chinese denken en in het Midden-Oosten vind je vroege voorbeelden van humanisme.

De term 'humanist' komt pas in de Renaissance in gebruik, als de oude Griekse en Romeinse filosofen worden herontdekt. De mensen die deze filosofen bestuderen worden ‘humanisten’ genoemd. Een beroemde humanist uit die tijd is Erasmus. Lange tijd bepaalt de kerk in Europa hoe mensen moeten denken. Vrijdenkers, zoals Erasmus, vinden dit gevaarlijk. Het zou de mens veranderen in volgzame en makke schapen. Erasmus en andere humanisten uit die tijd benadrukken hoe belangrijk het is om zélf na te denken en niet alles van anderen aan te nemen. Juist twijfel brengt de mens verder.

Wie niet twijfelt, leert niet.

Filosoof Dirck Coornhert

"Vrijdenkers zijn voor mij mensen die tegen de structuren van de samenleving vechten en bijdragen aan de vrijheid van anderen," zegt oprichter van The Black Archives Mitchell Esajas in Vrijdenkers (Human).

Wie zijn bekende humanisten uit de geschiedenis?

De Griekse filosoof Socrates (469-399 voor Christus) stelt vragen bij alle vanzelfsprekendheden die op zijn weg komen. "Ik weet niets en zelfs dat weet ik niet zeker" is een bekende uitspraak van hem. Als kritisch denker is hij een belangrijk figuur binnen het humanisme.

Het bekendste boek van de in Rotterdam geboren godgeleerde Erasmus (geboortedag onbekend-1536) is Lof der Zotheid, waarin hij kritiek levert op de kerk. Voor het humanisme is hij van betekenis geweest door de nadruk die hij legt op de vrije wil. Zo vergelijkt hij in een van zijn geschriften de mens met een kind dat leert lopen aan de hand van een ouder. Zonder de ouder lukt het niet, maar als het kind niet wil, lukt het ook niet.

Hier zie je de ideeën van Erasmus in het kort. Meer weten over Grote Geesten uit het verleden? Bekijk dan de hele serie van omroep Human in de collectie.

Breek met oude ideeën en denk zelf na. Dat is de oproep van de Franse filosoof René Descartes (1596-1650). Ware kennis begint met twijfel aan wat je meent te weten. Het enige wat je hoeft te gebruiken is je denkvermogen: het startpunt van kennis. Vandaar zijn beroemde uitspraak: "Ik denk, dus ik ben." 

Volgens filosoof Pieter Adriaens is "niet-weten belangrijk om tot weten te komen". Bekijk zijn hele pleidooi in Brainwash Talks (Human) op NPO Start.

Ook de Nederlandse filosoof Baruch Spinoza (1632-1677) is een verdediger van de rede. In 1678 verschijnt zijn beroemdste boek: de Ethica. Hierin probeert hij antwoord te geven op de vraag wat goed leven is. Om een goed leven te leiden, moeten we volgens Spinoza doen wat de mens het meest kenmerkt: nadenken.

Wie wij zijn en waar wij nu staan is beïnvloed door ideeën van grote denkers uit het verleden. Ontdek wat hun impact is op onze samenleving in de serie Grote Geesten, een samenwerking tussen HUMAN, het Humanistisch Verbond en NPO Kennis.

Een portret van Baruch Spinoza
Een portret van Baruch Spinoza.

Wat is het Humanistisch Verbond?

Het Humanistisch Verbond is een vereniging met 19.000 leden. Samen met de leden zet het Humanistisch Verbond zich in voor een samenleving waarin iedereen zijn eigen keuzes mag maken op het gebied van leven, liefde en de dood. Denk bijvoorbeeld aan het recht op abortus en euthanasie, waar het Verbond voor heeft gestreden en nog steeds voor strijdt. 

een protest voor het recht op abortus
In Nederland wordt het recht op abortus in 1984 vastgelegd in de wet.

Het Humanistisch Verbond wordt in 1946 opgericht, kort na de Tweede Wereldoorlog. In die tijd is Nederland nog sterk verzuild. Kerkverlaters en ongelovigen hebben minder rechten. Het Humanistisch Verbond wil deze mensen ondersteunen. Ook wil het Humanistisch Verbond dat de mens zich wapent tegen de dreiging van het nihilisme. Na de verwoestingen van de oorlog was er behoefte aan geestelijke weerbaarheid

Veel humanisten hebben het gevoel dat humanistische waarden wereldwijd onder druk staan. Ze maken zich bijvoorbeeld zorgen om de sterke anti-abortusbeweging in de Verenigde Staten die ook in Europa grote invloed heeft. Ook zijn er zorgen over het groeiend conservatisme in de wereld. Dit vormt volgens veel humanisten een groot gevaar voor belangrijke waarden van het humanisme, zoals zelfbeschikking. Mogen we straks nog wel zelf bepalen wie we willen zijn, met wie we willen leven, hoe ons leven eruitziet en wanneer ons leven mag eindigen?

Schrijver en jurist Rachida Lamrabet over mensenrechten die onder druk staan. Bekijk de hele aflevering van Brainwash Talks (Human) terug op NPO Start.

Meer over het humanisme? De Humanistische Canon geeft een overzicht van de geschiedenis en de actualiteit van het humanisme.

In het kort:

  • Humanisme is een levensbeschouwing die de mens centraal stelt. 'Human' betekent dan ook mens. 

  • Humanisten vinden dat de mens zelf in staat is een zinvol en goed leven te leiden.

  • Humanisten baseren zich op waarden zoals gelijkwaardigheid, verantwoordelijkheid en zelfbeschikking. 

  • De Griekse filosoof Socrates wordt vaak gezien als de grondlegger, al zijn er meer voorlopers van het humanistische gedachtegoed. Bijvoorbeeld in China en het Midden-Oosten. 

  • De term humanist wordt pas vanaf de Renaissance gebruikt, als de oude Griekse en Romeinse filosofen worden herontdekt. 

  • De mensen die deze filosofen bestuderen worden ‘humanisten’ genoemd. Bekende humanisten zijn Socrates, Erasmus, Descartes en Spinoza.  

  • Humanisten maken zich zorgen over humanistische waarden die volgens hen wereldwijd onder druk staan. Zoals om de sterke anti-abortusbeweging en groeiend conservatisme in de wereld.

En je weet het!

Anderen het laten weten?

auteur

Door Nicolline van der Spek