Wie was Spinoza?
Wie was Spinoza?
Laatste update: 12-06-2024
Spinoza (1632-1677) wordt omschreven als een vriendelijke, rustige en bescheiden man. Maar ook als een man met radicale ideeën. Voor de filosoof is het geloof van weinig belang – God en de natuur zijn hetzelfde verschijnsel. Dat levert hem veel kritiek op. Ethica, zijn magnum opus, wordt bewust pas na zijn dood gepubliceerd. Waar komen zijn ideeën vandaan? Wie was hij?
Humanistische omroep Human introduceert Spinoza met een animatie.
Spinoza is een filosoof – hij probeert gewone dingen op een nieuwe manier te bekijken. Er zijn allerlei zaken die mensen in de zeventiende eeuw heel normaal vinden. Spinoza stelt veel vragen: Hoe ontstaat een regenboog? Is het goed als een koning alle macht heeft? Is alles waar wat in de Bijbel staat? Hoe kun je eigenlijk weten of iets waar is?
Standbeeld van Baruch Spinoza in Den Haag.
Is Spinoza altijd radicaal geweest?
Al jong heeft Baruch Spinoza (die zich later ook Bento en Benedictus noemt) een uitgesproken eigen mening. Over het geloof, over vrijheid en over waarheid. Steeds opnieuw brengen zijn radicale opvattingen hem in conflict met de gevestigde macht. Zijn leven wordt er door getekend.
Alles wat voortreffelijk is, is even moeilijk als zeldzaam.
Spinoza, Ethica
Spinoza wordt geboren in Amsterdam. Zijn ouders zijn Joden uit Portugal. Omdat ze daar niet voor hun geloof mogen uitkomen, vluchten ze naar de Nederlandse Republiek, waar meer geloofsvrijheid is. Spinoza wordt op de joodse manier opgevoed. Hij komt al vroeg in opstand tegen de joodse leer en de strenge regels rondom eten, drinken en bidden. Zijn leermeesters, de rabbi's, zijn erg ongerust over deze 'godslasterlijke handelingen' van de jonge Spinoza.
Bij Buitenhof spreekt Pieter Jan Hagens met de historicus Jonathan Israel. Hij vertelt waarom de joodse gemeenschap zo tegen Spinoza was. De hele aflevering zien? Kijk op NPO Start.
Als Spinoza drieëntwintig jaar is, wordt hij uit de joodse gemeenschap verbannen. Hij mag niet langer in de synagoge komen en andere joodse mensen mogen niet meer met hem omgaan. Zelfs zijn familie niet – een zware straf. Na zijn verbanning woont Spinoza in Rijnsburg, Voorburg en Den Haag. Hij verdient de kost met het slijpen van lenzen voor microscopen, verrekijkers, vergrootglazen en telescopen. Een van zijn klanten is wetenschapper Christiaan Huygens. Toch gaat zijn liefde uit naar de filosofie. Maar, die filosofische gedachten zijn heel wat gevaarlijker dan het slijpen van lenzen. Velen zijn het niet eens met de ideeën van Spinoza. Alleen zijn vrienden steunen hem.
Spinoza vlucht uit Amsterdam om in alle rust te kunnen schrijven. Het Klokhuis bezoekt zijn woning in Rijnsburg. De hele aflevering zien? Kijk op NPO Start.
Wat schrijft hij in het boek Ethica?
In Ethica, zijn meesterwerk, beschrijft Spinoza hoe hij over God denkt. Volgens Spinoza is God geen ‘persoon’ die boven de wereld staat en mensen beloont of straft. God ís de wereld. De natuur, de dieren, de mensen: alles is God. En God is alles. Daarom moeten mensen zorgvuldig en goed omgaan met elkaar en met de natuur. Een mens is niet beter dan een dier. Want allebei zijn ze een stukje van God. De ene mens is ook niet beter dan de ander, want beiden zijn een stukje van God.
De meeste tijdgenoten van Spinoza vinden dat je zo niet over God mag denken en praten. Met die ideeën kun je in de gevangenis komen, of erger: op de brandstapel. Daarom wordt Spinoza's boek Ethica pas na zijn dood gedrukt. Zonder zijn naam erbij.
Spinoza durft Ethica niet uit te brengen uit angst voor vervolging. Pas na zijn dood verschijnt zijn belangrijkste werk.
Wat verstaat Spinoza onder vrije wil?
Spinoza denkt veel na over de vraag waarom mensen doen wat ze doen. Zijn stelling is: mensen kunnen eigenlijk niet zelf bepalen wat ze willen zeggen of doen, ze hebben geen 'vrije wil'. Je lichaam bepaalt wat je moet doen. Als je dorst hebt, moet je drinken, ook al heb je geen zin. Als je dat niet doet, ga je dood. Je moet dus naar je lichaam luisteren. Je denkt wel dat je zelf kiest wat je doet, maar eigenlijk kiest je lichaam dat voor je. Toch vindt hij ook de menselijke geest belangrijk. Die is even echt en bijzonder als het lichaam: soepel, lenig en creatief. De geest van de mens is tot geweldige én verschrikkelijke dingen in staat.
Spinoza is een van de belangrijkste grondleggers van de Verlichting, de intellectuele stroming uit de achttiende eeuw. De hele aflevering zien? Kijk op NPO Start.
Waarom worden zijn boeken verboden?
Spinoza is het niet eens met de Bijbel. Hij gelooft niet in het magische. De hele aflevering zien? Kijk op NPO Start.
Spinoza is kritisch tegenover kerk en staat. Hij vindt dat iedereen gelijk is en daarom dezelfde rechten moet hebben. Het is oneerlijk als de een wel mag zeggen wat hij vindt en de ander niet. Volgens Spinoza mag je alles tegen elkaar zeggen, zolang je elkaar geen schade toebrengt. Spinoza vindt dat je politieke macht niet in handen van een enkeling moet leggen. Dan ligt misbruik op de loer. De meerderheid van de mensen moet kunnen bepalen wat er met een land gebeurt. Spinoza pleit dus voor democratie. Spinoza beschrijft nog een ander ideaal: een onafhankelijke rechterlijke macht. In 1670 publiceert Spinoza zijn boek Theologisch-Politiek Traktaat. Ook anoniem, want er staan revolutionaire ideeën in. Spinoza pleit voor vrijheid van meningsuiting, geloofsvrijheid en democratie. Het boek wordt in 1674 verboden.
Jaarlijks worden de Spinozapremies uitgereikt: de hoogste onderscheiding in de Nederlandse wetenschap.
Dit alles speelt zich af tijdens het einde van de Gouden Eeuw – een roerige tijd in Nederland. In rampjaar 1672 worden de broers De Witt door een woedende menigte gelyncht. Hun toegetakelde lijken worden opgehangen. Spinoza is diep geschokt. Die nacht schrijft hij het pamflet Ultimi barbarorum: ‘Ergste barbaren’. Spinoza wil zijn pamflet meteen ophangen, maar zijn huisbaas voorkomt dat door de deur op slot te draaien, waardoor Spinoza niet naar buiten kon. De opgefokte menigte zou Spinoza als vriend van de broers De Witt waarschijnlijk ook vermoord hebben.
Wat hebben Spinoza en het integratiebeleid met elkaar te maken?
Wat is zijn nalatenschap?
Als Spinoza in 1677 sterft, is er voor hem als banneling geen plek op de joodse begraafplaats. Hij wordt begraven in de Nieuwe Kerk van Den Haag. Na enkele jaren wordt het graf geruimd en raken zijn botten verspreid over het terrein achter de kerk. Tweehonderdvijftig jaar later, in 1927, krijgt Spinoza een nieuwe rustplaats met grafsteen net buiten de kerk.
Spinoza staat van 1972 tot 1996 op het briefje van duizend gulden.
Spinoza is een voorloper. In zijn eigen tijd worden zijn opvattingen over gelijkheid, vrijheid van meningsuiting, godsdienstvrijheid en democratie verboden. Ze worden als gevaarlijk beschouwd. Nu staan ze in de Nederlandse grondwet. Spinoza's ideeën hebben wereldwijd nog altijd veel invloed. Van een verschoppeling is hij een geëerd man geworden. Op veel plekken in Nederland zijn standbeelden aan hem gewijd. En jarenlang sierde zijn beeltenis het duurste guldenbiljet.
In deze cliphanger komt het leven van Spinoza nog een keer kort aan bod.
In het kort
Spinoza is een kritische filosoof uit de zeventiende eeuw. Hij heeft veel werken geschreven, maar de meeste zijn pas gepubliceerd na zijn dood.
Spinoza en zijn ouders zijn joods. Ze vluchten uit Portugal naar de Nederlandse Republiek omdat daar meer geloofsvrijheid is.
De ideeën van Spinoza worden door de joodse gemeenschap als te radicaal gezien. Op zijn drieëntwintigste wordt hij verbannen.
Ethica is het belangrijkste werk van Spinoza. Hierin legt hij uit hoe hij God en het geloof ziet. Volgens Spinoza is God geen ‘persoon’ die alles bepaalt, maar zijn de mens, de natuur en de dieren allemaal een stukje God.
En je weet het!
Anderen het laten weten?