Wie was Erasmus?

Desiderius Erasmus Roterodamus

Wie was Erasmus?

Laatste update: 26-04-2024

Priester, humanist, filosoof, theoloog en schrijver – Desiderius Erasmus is een van de invloedrijkste denkers uit de Nederlanden. Zijn bekendste boek, Lof der zotheid, is in veel talen vertaald. Met kritiek op de katholieke kerk is hij een van de wegbereiders van de Reformatie. Wie is Erasmus? Wat is zijn gedachtegoed?

Desiderius Erasmus is een humanist. Het humanisme legt veel nadruk op een goede opleiding waarin leerlingen intellectueel tot ontwikkeling komen en deugdzame mensen worden. Talen - en in het bijzonder de klassieke talen - spelen daarbij een centrale rol: goede taalvaardigheid is de basis voor al het denken op hoog niveau.

standbeeld van erasmus

Standbeeld van Erasmus op het Grotekerkplein in Rotterdam. Het is voor zover bekend het oudste bronzen standbeeld van Nederland.

 © ANP

Hoe wordt Erasmus een humanist?

Erasmus wordt tussen 1466 en 1469 in Rotterdam geboren als zoon van een ongetrouwde priester en zijn huishoudster. Hij is dus een bastaard en daar heeft hij later veel last van. Hij heeft bijvoorbeeld toestemming van de paus nodig om priester te mogen worden. Erasmus studeert theologie, in Parijs. Na zijn studie reist hij als geleerde door Europa en schrijft hij belangrijke werken.

Erasmus

Nog dagelijks loopt de moeder van Erasmus door de straten van Gouda.

Erasmus en zijn broer worden geboren uit een buitenechtelijke relatie.

Erasmus is buitengewoon goed in Latijn en Grieks. En hij weet veel van de klassieke oudheid. De kennis en cultuur uit die periode is voor hem een belangrijke bron van inspiratie. Hij wordt al in zijn eigen tijd als een groot geleerde beschouwd en geniet aanzien in kringen van humanisten, met wie hij via een uitgebreid brievennetwerk contact houdt. Volgens Erasmus moet de mens zich op drie vlakken ontwikkelen: cultureel, godsdienstig en ethisch. Die drie aspecten komen in zijn bod in zijn beroemdste werk, Lof der zotheid, dat hij in 1509 in het Latijn schrijft. Deze satire is een belangrijke stap in de Reformatie.

Tentoonstelling Erasmus

Erasmus in beeld

Museum Boijmans Van Beuningen viert met de expositie Erasmus in beeld het vijfhonderdjarig jubileum van Lof der zotheid.

Portret Erasmus

Een portret van Erasmus, geschilderd door Hans Holbein de Jonge, wordt opgehangen.

Tentoonstellingszaal

Museum Boijmans Van Beuningen viert met de expositie Erasmus in beeld het vijfhonderdjarig jubileum van Lof der zotheid.

Waar gaat Lof der zotheid over?

In zijn boek Lof der zotheid spot Erasmus met de slechte eigenschappen van mensen. Ze zijn hebberig, gierig, ijdel en nemen zichzelf veel te serieus. Dat geldt voor iedereen, ook voor bestuurders van de wereld en de leiders van de kerk. Zotheid, de vrouwelijke hoofdpersoon, is een symbolische figuur. Ze houdt de mensen ironisch een spiegel voor: "Zoveel mensen als er op aarde zijn, zoveel beelden bestaan er van mij. Want iedereen is, of hij wil of niet, een toonbeeld van zotheid."

Machthebbers en kerkleiders krijgen er flink van langs. Daarmee neemt Erasmus een risico: hij zou ervoor kunnen worden gestraft. Door zijn personage Zotheid het verhaal te laten doen, ‘verstopt' Erasmus zichzelf. Hoewel het boek tot diverse boze reacties leidt, wordt het ook enorm veel gelezen. Een halve eeuw eerder heeft Europa kennisgemaakt met de drukpers en Erasmus' boek wordt daarop vermeerderd. Dat is sneller en goedkoper dan overschrijven. Enorme aantallen van het boek worden verspreid en de satire wordt een heuse bestseller.

Waarom belandt Erasmus niet op de brandstapel?

Ook tegenwoordig wordt Lof der zotheid nog wereldwijd gelezen. In 1967 maakt de Franse kunstenaar Jean Chièze een aantal afbeeldingen waarin Erasmus' kritiek naar hedendaagse situaties wordt vertaald. Arnon Grunberg schrijft in 2001 een nieuwe versie van Lof der zotheid, getiteld De mensheid zij geprezen. In navolging van Erasmus wil hij met satire de hedendaagse maatschappij bekritiseren. De invloed van Erasmus' boek is ruim vijfhonderd jaar na publicatie nog groot.

Erasmus
 © ANP

Was Erasmus katholiek of protestants?

Renaissance-humanisten zijn christenen én tekstliefhebbers. Erasmus vindt Bijbelkennis erg belangrijk. Hij hoopt dat iedereen Bijbelteksten uit zijn hoofd kan opzeggen: "...de boer tijdens het ploegen, de wever aan zijn weefgetouw, de reiziger op zijn reizen; zelfs vrouwen moeten de Bijbel lezen!" Volgens hem is de dan bestaande officiële Bijbelvertaling (in het Latijn) niet nauwkeurig en duidelijk genoeg. Hij geeft het tweede deel, het Nieuwe Testament, opnieuw uit in het Grieks, met een Latijnse vertaling erbij.

Het Klokhuis legt uit waarom Erasmus het zo belangrijk vindt om een degelijke versie van de Bijbel uit te geven. De hele aflevering zien? Kijk op NPO Start.

Sinds de late Middeleeuwen klinkt er veel kritiek op de katholieke kerk. Ook Erasmus heeft commentaar en verwoordt dat in Lof der zotheid. Kort daarna komt het tot een scheuring in de kerk. Erasmus' tijdgenoot Maarten Luther speelt daarbij een belangrijke rol. Met behulp van Erasmus’ uitgave vertaalt hij de Bijbel in het Duits. En in 1517 publiceert hij 95 stellingen vol klachten over de kerk. Het is dan nog niet zijn bedoeling een nieuwe kerk te stichten, maar in de jaren die volgen, wordt hij een belangrijke grondlegger van een nieuwe stroming, het protestantisme. Hoewel Erasmus sympathie heeft voor de ideeën van Luther, keurt hij diens optreden toch af. Problemen in de kerk moeten volgens hem van binnenuit worden opgelost.

Niets is dwazer dan wijs te zijn op het verkeerde moment.

Erasmus

Erasmus gaat dan ook niet mee in de kerkscheuring. Hij blijft de katholieke kerk trouw. Erasmus hoopt dat de meningsverschillen met gezond verstand te overbruggen zijn en dat de katholieke kerk de misstanden kan aanpakken.

Erasmus blijft vaak niet lang in één stad. Hij is overal en nergens thuis.

Hoe denkt Erasmus over de samenleving?

Erasmus vindt het belangrijk dat je met zorg en aandacht met mensen, de wereld en jezelf omgaat. Zijn humanistische levenslessen vat hij onder meer samen in een opvoedkundig boekje voor de jeugd, Goede manierlijke zeden. Erasmus geeft hierin tips over hoe jongeren zich horen te gedragen. Het boekje is populair en wordt in Erasmus' eigen tijd tientallen keren herdrukt.

Ad van Luyn, bisschop van Rotterdam, ziet Erasmus als bron van inspiratie

Ook brengt Erasmus een enorme verzameling spreekwoorden uit. In een bundel verzamelt hij allerlei Griekse en Latijnse uitdrukkingen en spreuken, die een waarheid of wijsheid kunnen bevatten. Hij geeft er ook commentaar bij. In de eerste bundel Adagia uit 1500 staan er 818. In de loop van zijn leven groeit de verzameling uit tot ruim 4100. Een van deze spreekwoorden is "olie op het vuur gooien" – Oleum camino addere in het Latijn. Hij beschouwt Adagia als onderdeel van een culturele opvoeding.

Erasmusbrug

De Erasmusbrug in Rotterdam.

 © ANP

Wat is de nalatenschap van Erasmus?

Erasmus overlijdt in 1536 in Basel, op ongeveer zeventigjarige leeftijd. Volgens oncontroleerbare verhalen zijn zijn laatste woorden: “Ach, lieve God.” Rotterdam is trots op zijn beroemde stadgenoot. Kort na Erasmus' dood wordt voor hem al een stenen standbeeld gemaakt. Dat wordt in 1572 door soldaten van Filips II vernield. Bij de Laurenskerk staat de bronzen opvolger ervan, uit 1622. Ook worden veel later verschillende instellingen vernoemd naar de filosoof, zoals de Erasmus Universiteit, het Erasmus Medisch Centrum en de Erasmusbrug.

“Deze steen is niet nodig. Erasmus zal altijd blijven voortleven in zijn werk.”

In het kort

  • Erasmus is een van de grootste denkers uit de geschiedenis van de Nederlanden. Hij is humanist, priester, theoloog, filosoof en schrijver.

  • Zijn bekendste werk is Lof der zotheid. In deze satire uit hij kritiek op machthebbers in de politiek en de katholieke kerk. Het boek wordt verboden voor katholieken.

  • Erasmus heeft veel commentaar op de katholieke kerk maar blijft die wel trouw.

En je weet het!

Anderen het laten weten?

Ook interessant om te weten