Waar kwam Zwarte Piet vandaan?

Het is niet helemaal duidelijk wat de oorsprong is van Zwarte Piet. Wel is duidelijk dat de eerste afbeeldingen van de zwarte knecht komen uit 1850. In het prentenboek Sint Nikolaas en zijn knecht (van de Amsterdamse leraar Jan Schenkman)is een nieuw soort Sinterklaas te zien, met een nieuw element in het verhaal: een hulpje. Een donkere man met kleurige kleding.

Eerder werd Sinterklaas vooral alleen afgebeeld. Soms als een heilige, soms als kindervriend, en andere keren als een naar, boeman-achtige figuur. Maar dat is in Schenkmans boek verleden tijd: Sinterklaas is deftig geworden, een heer. En naast hem een donkere figuur die hem helpt. Die heeft in het boek geen naam. Opmerkelijk is ook een andere verandering in de traditie: de Sint komt in het nieuwe liedje ‘Zie ginds komt de stoomboot’ ineens per stoomboot uit Spanje (en op 6 december vertrekt hij weer per luchtballon, een verhaal dat later is verdwenen).

In de derde editie van het boek draagt de donkere dienaar van de Sint ineens een pakje dat vergelijkbaar is met de kleding van zestiende-eeuwse Moorse pages, met pofbroek en baret. Moorse pages zijn Noord-Afrikaanse bedienden van de Spaanse adel. Ook in ons land woonden en werkten zulke pages. Of de donkere man in het prentenboekje hier echt vandaan komt, is onzeker.

De knecht van Sinterklaas heeft in de persoon van Zwarte Piet volgens onderzoekers inderdaad een link met de slavernij. Omdat hij wordt afgebeeld als Afrikaanse page: een bediende. Vanaf de zestiende eeuw hadden veel rijke Europeanen een Afrikaanse zwarte bediende. Deze bedienden werden als jonge jongens door rijke eigenaren gekocht. De zwarte pages hadden dezelfde kleren als Zwarte Piet. En hoewel ze huishoudelijk werk deden en niet op plantages hoefden te werken, waren ze wel tot slaaf gemaakt.

Toen Jan Schenkman zijn boek Sint Nikolaas en zijn knecht publiceerde bestond er volop slavernij in de Nederlandse koloniën als Suriname en de Antillen. De slavernij werd pas dertien jaar na de publicatie afgeschaft. Slavernij ging samen met het idee dat witte Europeanen beter waren dan zwarte mensen. Zwarte mensen waren volgens deze manier van denken ‘dom’ en moesten voor de witte Europeanen werken. Ze gebruikten dit idee om de overheersing en uitbuiting van niet-Europeanen goed te praten. In het oog van die geschiedenis is het aannemelijk dat Zwarte Piet een Afrikaanse slaaf was van een witte Europese man, Sinterklaas.

Zwarte Piet is in anderhalve eeuw tijd sterk veranderd. De zwarte knecht houdt zich op de prenten in Sint Nikolaas en zijn knecht nog op de achtergrond, terwijl Sint-Nicolaas stoute kinderen bestraft en in de zak stopt. Na 1890 gaat Zwarte Piet deze taak vervullen: hij rammelt met kettingen en dreigt (en slaat soms) met de roe. Sint-Nicolaas kan zodoende een good cop worden, omdat Zwarte Piet als angstaanjagende bad cop fungeert. In die zin heeft hij dezelfde rol als de zwartgeschminkte duivelse helpers van Sint-Nicolaas in andere delen van Europa. Het is dan ook niet uit te sluiten dat de figuur van Zwarte Piet in de eeuwenoude Europese traditie van zwart schminken als vermomming voor het uitbeelden van de duivel staat. Maar uitgebeeld als page heeft hij wel degelijk een duidelijke link met de slavernij.

In de loop der jaren komt regelmatig kritiek op de manier waarop Zwarte Piet wordt uitgebeeld. De rare capriolen van Zwarte Piet – in dienst van een witte man – worden gezien als stereotyperend en worden geassocieerd met de omstreden vroegere blackface-traditie in de Verenigde Staten: witte artiesten die met zwarte schmink optreden om de spot te drijven met Afro-Amerikanen. Feit is dat Zwarte Piet, bedoeld of onbedoeld, lijkt op een raciale karikatuur.