Wat is stikstof en waarom is het een probleem?
Wat is stikstof en waarom is het een probleem?
Laatste update: 06-11-2024
Stikstof is overal om ons heen. Het is van zichzelf niet schadelijk voor de mens. En het is een belangrijke voedingsstof voor planten. Maar sommige stikstofverbindingen brengen wel schade toe aan onze gezondheid en aan de natuur. Hier lees en bekijk je wat stikstof is en waarom het schadelijk kan zijn voor mens en natuur.
Redacteur: Manon Vonkeman
Wat is stikstof?
Stikstof (N2) is een gas dat je niet kan zien of ruiken. Zo’n 78% van onze lucht bestaat eruit.[1] Je ademt het dus elke dag in en je ademt net zoveel weer uit. Stikstof zelf is dan ook niet schadelijk voor mens en natuur. Wat wél schadelijk kan zijn, zijn sommige stikstofverbindingen. Bij de stikstofcrisis van de laatste jaren draait het om twee gassen: stikstofoxiden (NOx) en ammoniak (NH3).
Stikstofoxiden komen vooral vrij door verbrandingen van fossiele brandstoffen, dus van hout, aardolie, aardgas en kolen. Bij zo’n verbranding reageert stikstof met zuurstof, waardoor stikstofoxiden ontstaan. Hoe heter de vlam, hoe meer stikstofoxiden er vrijkomen. De belangrijkste bronnen van stikstofoxiden in de lucht zijn uitlaatgassen van voertuigen en uitstoot van de industrie, bijvoorbeeld van hoogovens en energiecentrales.
Ammoniak is een chemische verbinding tussen stikstof en waterstof. Het komt vooral vrij in de landbouw door poepende en plassende dieren. Als ontlasting en urine mengen ontstaat drijfmest – modderige, vloeibare mest. De ammoniak die opgelost zit in deze mest kan eruit verdampen. Dat gebeurt bijvoorbeeld in stallen of als boeren mest uitrijden.
Waarom is het aandeel van de landbouw zo hoog in Nederland? Kijk de hele aflevering op NPO Start.
Daarnaast komt er ammoniak vrij uit de uitlaat van sommige auto’s en in de industrie. De industrie gebruikt het bijvoorbeeld bij het maken van kunstmest, koelmiddelen en schoonmaakmiddelen. Ook mensen stoten ammoniak uit, via adem, zweet of ontlasting. Maar die bijdrage is heel klein.
Stikstofemissie: hoeveel stikstof er wordt uitgestoten
Stikstofconcentratie: hoeveel stikstof er in de lucht zit
Stikstofdepositie: hoeveel stikstof er terechtkomt in de bodem en de natuur
Wat doet stikstof met de natuur en de mens?
Stikstofoxiden en ammoniak komen uiteindelijk in de natuur, het water en de bodem terecht. Dat kan voor problemen zorgen, bijvoorbeeld voor de waterkwaliteit. Er komt veel stikstof in ons water terecht door de grote hoeveelheid (kunst)mest. Dat kan leiden tot veel groei van algen en te weinig zuurstof in het water.
Stikstof is ook een voedingstof voor planten. Sommige planten zijn er gek op, zoals grassen en brandnetels. Deze planten groeien dus extra hard. Dat klinkt misschien goed, maar het zorgt ervoor dat andere planten juist geen plek meer hebben en verdwijnen. Net als de insecten en dieren die daarvan eten. Hierdoor kunnen plant- en diersoorten dus uitsterven.
Daarnaast verzuurt de bodem door ammoniak. Belangrijke voedingstoffen spoelen daardoor weg, zoals calcium, kalium en magnesium. Ook hierdoor verdwijnen bomen en planten. Door stikstof neemt de biodiversiteit dus af en is onze natuur kwetsbaarder voor zaken als overstromingen, ziekten, plagen en droogte.
Ecoloog Arnold van den Burg: "De bodem is knetterzuur, soms zuurder dan cola. Dat werkt door in het hele ecosysteem." Bekijk hier het hele item.
Stikstof is ook slecht voor de mens. De stikstofverbindingen veroorzaken namelijk smog en fijnstof. Daardoor kunnen gezondheidsproblemen ontstaan, zoals astma. Bij 1 op de 5 kinderen met astma in Nederland speelt stikstofuitstoot een rol in het ontstaan van astma. Het kan al gevaarlijk zijn als een baby in de baarmoeder aan luchtvervuiling wordt blootgesteld.[2]
Stikstof is waarschijnlijk de reden dat 8.000 kinderen in Nederland astma hebben. De hele aflevering zien? Kijk op NPO Start.
Waarom moet de stikstofuitstoot in Nederland naar beneden?
Om ervoor te zorgen dat er genoeg biodiversiteit blijft in Europa, hebben de EU-lidstaten richtlijnen opgesteld: de Vogelrichtlijn (1979) en de Habitatrichtlijn (1992). Elk EU-land moest zelf gebieden aanwijzen als beschermd natuurgebied. Er komen daar bepaalde planten- en diersoorten voor die we in Europa willen houden. Alle beschermde natuurgebieden samen vormen het Natura 2000-netwerk. Nederland heeft 162 Natura 2000-gebieden.[3]
Al jaren komt er in Nederland te veel stikstof in deze natuurgebieden terecht. Vanaf de jaren 90 daalt de uitstoot door strengere maatregelen vanuit de politiek. Alleen vanaf ongeveer 2010 stopt die daling, terwijl de uitstoot nog steeds te hoog is.[4] Natuur- en milieuorganisaties zeggen dat de overheid niet genoeg doet om de stikstofuitstoot terug te dringen. Ze stappen meerdere keren naar de rechter en krijgen gelijk.
In 2015 komt de Nederlandse overheid met een ‘oplossing’: het Programma Aanpak Stikstof (PAS). Maar natuur- en milieuorganisaties zeggen dat het plan niet deugt en starten opnieuw een rechtszaak. In 2019 geeft de Raad van State hen gelijk: PAS voldoet niet aan de regels.[5] Als gevolg gaat het land ‘op slot’. Grote bouwprojecten, zoals de aanleg van wegen en bouw van nieuwe woningen, komen stil te liggen of lopen vertraging op. De overheid moet (snel) maatregelen nemen om de stikstofuitstoot terug te dringen. Dit leidt er onder andere toe dat de maximumsnelheid op snelwegen overdag naar 100 kilometer per uur gaat en de overheid meer boeren wil stimuleren te stoppen met hun bedrijf.
Een aantal gevolgen in beeld
Hoe kan Nederland de stikstofuitstoot beperken?
In 2035 moet volgens de stikstofwet uit 2021 de stikstofneerslag in 74% van de Natura 2000-gebieden onder de kritische depositiewaarde liggen.[6] Dat komt neer op een vermindering van de Nederlandse stikstofuitstoot met 50% ten opzichte van 2019. Een deel van de stikstof die in Nederlandse Natura 2000-gebieden terechtkomt, komt vanuit het buitenland. Maar de meeste uitstoot komt van de landbouw, het verkeer en de industrie.[7] Daar liggen dus ook de oplossingen.
De hoge uitstoot van de veehouderij komt vooral doordat we veel koeien, varkens en pluimvee hebben. Nederland heeft de grootste vee-dichtheid van Europa.[8] En veel dieren betekent veel mest en dus veel uitstoot naar de lucht en het water. De uitstoot zou dus flink omlaag gaan als de veestapel een stuk kleiner wordt. Daarnaast zijn er minder ingrijpende oplossingen, zoals ervoor zorgen dat poep en plas niet bij elkaar komen. Bijvoorbeeld door koeien langer in de wei te laten staan, betere stalvloeren te ontwikkelen en het mestbeleid te moderniseren. Ook kan je denken aan het verminderen van krachtvoer en kunstmest: wat er niet ingaat komt er namelijk ook niet uit.
“Als we stallen kunnen maken waar geen drijfmest meer uitkomt, dan hebben we een groot gedeelte van het ammoniakprobleem opgelost.” Hele aflevering zien? Kijk op NPO Start.
Ook bij het verkeer en de industrie valt nog wel wat te winnen. Bij de industrie helpt het vooral als de overstap naar duurzame energie sneller gaat. Zo neemt de stikstofuitstoot af, doordat we meer wind- en zonne-energie gebruiken. Ook voor de bouw geldt dat het overstappen naar schonere bouw(materialen) verschil kan maken.
Voor het verkeer op de wegen zijn al veel (Europese) regels die ook bijdragen aan minder stikstofuitstoot, bijvoorbeeld voor schonere of elektrische voertuigen. Op het gebied van scheepvaart luidt het advies vooral om strengere eisen te stellen aan schepen, schepen te laten betalen voor uitstoot en opbrengsten te gebruiken voor innovatie. Ook in de luchtvaart worden al stappen gezet. Zo wordt er gekeken of er (meer) gebruik kan worden gemaakt van elektrisch taxiën en glijvluchten. Maar wat natuurlijk nog meer effect zou hebben is minder vliegtuigen en minder vluchten.
Naast het verminderen van de uitstoot, kan je er ook voor zorgen dat natuurgebieden sterker worden. Bijvoorbeeld door beter waterbeheer, natuurgebieden met elkaar te verbinden, overgangsgebieden te maken die een buffer vormen en nieuwe natuurgebieden te creëren. Maar zolang de stikstofneerslag te hoog blijft, blijft de stikstof ook rondgaan in het systeem en effecten veroorzaken. Zou je nu alle stikstofneerslag kunnen stoppen dan kan de natuur zich herstellen, maar het duurt wel 30 tot 40 jaar voor de stikstof uit het systeem is verdwenen.
Het aanpakken van de stikstofuitstoot zal vooral leiden tot grote veranderingen van agrarische gebieden en ingrijpend zijn voor boeren. De grote vraag is: Zijn alle maatregelen genoeg en wat voor extra maatregelen zijn er nodig om de doelen te halen? En wat betekenen de maatregelen voor de toekomst van ons land?
In het kort
Bij de stikstofcrisis draait het om twee stikstofverbindingen: stikstofoxiden (NOx) en ammoniak (NH3). Stikstofoxiden worden vooral uitgestoten door verkeer, industrie en burgers. Ammoniak komt vooral van mest in de landbouw.
Die stikstofverbindingen komen terecht in onze natuur. Doordat er te veel stikstof wordt uitgestoten, verdwijnen er plant- en diersoorten. Daardoor neemt de biodiversiteit af.
Volgens Europese richtlijnen moeten we bepaalde natuurgebieden beschermen. Dat zijn de Natura 2000-gebieden. Dat lukt Nederland al jaren niet. De natuurgebieden zijn er slecht aan toe.
De stikstofcrisis is ontstaan doordat de uitstoot al jarenlang te hoog is en de overheid een maatregel invoerde (PAS) die niet werkte.
De Raad van State zette een streep door de PAS-maatregel in 2019. Het hele land ging op slot: bouwprojecten lagen stil en nieuwe vergunningen voor wegenbouw en landbouw konden vaak niet worden afgegeven.
In 2035 moet de Nederlandse stikstofuitstoot 50% minder zijn dan in 2019. Alle sectoren, dus landbouw, verkeer en industrie, moeten daaraan bijdragen. Vooral voor de landbouw zullen de maatregelen grote veranderingen met zich meebrengen.
Geraadpleegde bronnen
En je weet het!
Anderen het laten weten?
