Waarom is fijnstof zo'n groot probleem?
Gepubliceerd: 16-3-2018
Laatste update: 26-09-2023
Je ziet het niet, maar het is er wel: fijnstof. Fijnstof in de lucht is schadelijk voor de gezondheid. Vooral mensen met long- en hartklachten zijn er gevoelig voor. En er blijken steeds meer veroorzakers te zijn van deze vorm van vervuiling. Maar wat is fijnstof eigenlijk? En hoe kunnen we fijnstof meten?
Redacteur: Willemien Groot
Wat is fijnstof?
Fijnstof is een verzamelnaam voor heel kleine deeltjes die in de lucht zweven. Het is een vorm van luchtvervuiling. Deeltjes die door de mens zijn gemaakt, zoals roet, komen het meeste voor. Roetdeeltjes komen vrij bij de verbranding van fossiele brandstoffen in elektriciteitscentrales en de open haard. Ook het bereiden van eten veroorzaakt fijnstof. De chemische industrie en metaalbedrijven stoten ook fijnstof uit. Ongeveer 75 procent van de totale hoeveelheid is het gevolg van menselijk handelen. De natuur maakt zelf ook fijnstof. Saharazand, bodemstof, vulkanische as en zelfs zeezout zijn zo klein dat we ze beschouwen als fijnstof.
"Deze prachtige Hollandse lucht behoort tot de vieste van Europa."
In Nederland bestaat fijnstof vooral uit bodemstof, zeezout en door de mens veroorzaakte deeltjes. Roet, zand en as zijn zogenoemde primaire deeltjes.
Ook gassen kunnen fijnstof veroorzaken. Dat gebeurt als ze reageren met de buitenlucht, vooral met zuurstof. Daarom noemen wetenschappers dit secundaire deeltjes.
Moleculen van ammoniak, zwaveldioxide en stikstofoxide kunnen nieuwe deeltjes vormen of ze hechten zich vast aan bestaand fijnstof. Vluchtige koolwaterstoffen, die heel snel verdampen, vallen daar ook onder. Sinds kort weten we dat die zogenoemde volatiele organische stoffen (vos) uit verf, oplosmiddel en cosmetica belangrijke veroorzakers zijn van fijnstof.
Hoe klein is fijnstof precies?
Fijnstofdeeltjes zijn kleiner dan 10 micrometer, ofwel 0,001 centimeter. De grootte duiden we aan met het getal achter de term PM. Dat staat voor particulate matter, de Engelse benaming voor fijn stof. We onderscheiden drie groepen fijnstof: de deeltjes die kleiner zijn dan 10 micrometer (PM10), deeltjes die kleiner zijn dan 2,5 micrometer (PM2,5) en deeltjes die kleiner zijn dan 0,1 micrometer (PM0,1). Die laatste groep noemen we ultrafijnstof.
Hoe ontstaat smog?
Fijnstof is onzichtbaar voor het blote oog. Het wordt pas zichtbaar als bij bepaalde weersomstandigheden smog ontstaat. Bij windstil, mistig weer hangt er een grijze of geel-bruine waas, die bestaat uit fijnstof en tal van andere stoffen. Wintersmog komt voor in Oost-Europese landen als Polen en Roemenië, die steenkool of bruinkool stoken. Daarom noemen we de grijzige wintersmog meestal industriële smog.
De uitstoot van roet, stikstofoxiden en zwaveloxide mengt zich met laaghangende mist. Dit mengsel kun je niet alleen zien, maar zelfs ruiken. In Nederland komt zelden wintersmog voor. Wij hebben er last van als de luchtvervuiling uit het oosten onze richting op waait. Wintersmog kan bij ons ontstaan als het mistig is en koud, en veel mensen de open haard of houtkachel aansteken.
In de zomer zien we soms journaalbeelden van een geel-bruine lucht boven miljoenensteden in India en China. De gelige kleur betekent dat er veel stikstofoxiden in de lucht zitten. Die reageren samen met koolmonoxide en vluchtige koolwaterstoffen met de sterke UV-straling van de zon. Daarom heet zomersmog ook wel fotochemische smog. In dit chemische proces ontstaat ozon. Zomersmog is een mengsel van ozon en fijnstof. Ozon is een gas dat we kennen als de laag die hoog boven de aarde hangt en ons beschermt tegen de UV-straling van de zon. In de lagere luchtlagen is die schadelijk voor de gezondheid. In Nederland komt dit verschijnsel heel zelden voor, en alleen als er een aantal dagen tropische temperaturen heersen.
Longpatiënten krijgen eerder informatie als er veel fijnstof in de lucht zit. Nu geldt er een smog-waarschuwing als er 200 microgram fijnstof in de lucht zit. Dat wordt 70 microgram.
Wat zijn de veroorzakers van fijnstof?
De herkomst van fijnstof is heel verschillend. De hoogste concentraties fijnstof in Nederland vinden we in de Randstad en in Noord-Brabant. Dit zijn dichtbevolkte regio's met de luchthaven Schiphol, veel zware industrie en intensieve veehouderijen. Hier vinden we ook hoge concentraties van deeltjes roet, het ultrafijnstof.
Ultrafijnstof in de buurt van Schiphol
In de directe omgeving van snelwegen liggen de concentraties boven de maximaal toegestane grens. De uitstoot door dieselauto's en vrachtwagens is de afgelopen decennia flink verminderd. Dit komt door steeds betere, verplichte roetfilters. Die houden 30 tot 95 procent van de uitstoot tegen. Tegelijkertijd is de hoeveelheid verkeer toegenomen. Daarnaast zorgt slijtage van banden en het wegdek voor fijnstof. Ook is op veel plaatsen de maximum snelheid verhoogd van 120 naar 130 kilometer. Die hogere snelheid zorgt voor meer emissie per gereden kilometer.
Mensen die dichtbij veehouderijen wonen, hebben meer ademhalingsproblemen dan mensen die wat verder weg wonen. Veehouders hebben al maatregelen genomen om de ammoniakuitstoot te verlagen. Nu is fijnstof aan de beurt. "Voor de veehouderij ligt er de serieuze opdracht om de fijnstof die we uitstoten te verminderen tot een niveau dat we geen probleem zijn voor de omgeving", zegt Toon van Hoof van LTO Nederland naar aanleiding van het onderzoek.
"Wij zijn absoluut verantwoordelijk voor het stuk dat wij bijdragen aan de problematiek."
Een onverwachte veroorzaker van fijnstof vinden we in ons eigen huis. Lotions, verf, schoonmaakmiddelen, maar ook printerinkt leveren bijna de helft van alle uitstoot. Daarmee is vervuiling door consumentenproducten twee tot drie keer zo groot als gedacht.
En dan is er nog fijnstof uit de natuur. De meest voorkomende vorm in Nederland is zeezout. Dat is het restant dat overblijft na de verdamping van zeewater. Saharazand dat onze kant uit waait, vinden we terug als een dun laagje rood stof op onze auto.
Wat zijn de normen voor fijnstof?
Voor de wat grotere deeltjes fijnstof (PM10) is de EU-norm 40 microgram per kubieke meter. De WHO-adviesnorm is 20 microgram/m3 Voor de kleinere deeltjes (PM2,5) is de EU-norm 25 microgram per kubieke meter. De WHO-adviesnorm is 10 microgram/m3. Voor ultrafijnstof (PM0,1) hebben de Europese Unie en de WHO geen grens vastgesteld.
De Europese Unie heeft grenswaarden voor fijnstof vastgelegd. Over een heel jaar gemeten mag er gemiddeld niet meer fijnstof in de lucht zitten dan 40 microgram per kubieke meter. In Nederland liggen de concentraties voor een groot deel onder die Europese normen. Maar in de omgeving van de IJmond (Noord-Holland), het westelijk havengebied van Amsterdam, de Maasvlakte, en de Limburgse Peel worden die overschreden. Dit zijn gebieden met veel industrie of veehouderijen. Daarom maakt de Wereldgezondheidsorganisatie WHO zich zorgen.
De Gezondheidsraad, het belangrijkste adviesorgaan van de Nederlandse overheid, wil dat het kabinet de strengere adviesnormen van de WHO overneemt. “Lage streefwaarden leveren gezondheidswinst op. En dat is een nastrevenswaardig doel”, zegt voorzitter Pim van Gool van de Gezondheidsraad in een interview met EenVandaag. “En generieke maatregelen werken het beste door.”
De Gezondheidsraad vindt dat de overheid te weinig doet om de luchtkwaliteit in Nederland te verbeteren.
Het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) wil de meetgegevens nog gedetailleerder maken. Daarvoor werkt het instituut samen met de Nederlandse bevolking. Het afsteken van vuurwerk leidt bijvoorbeeld tijdelijk tot een hele slechte luchtkwaliteit. Daarom meten in 2016 en 2017 zo'n 75 vrijwilligers tijdens de jaarwisseling met een goedkope sensor de hoeveelheid fijnstof in de lucht. Tijdens de nieuwjaarsnacht van 2018 ligt de hoogst gemeten waarde op 1000 microgram per kubieke meter, blijkt uit de eerste resultaten. De meeste concentraties liggen tussen 100 en 600 microgram per kubieke meter. Ver boven de toegestane grens. Door de harde wind is de hoeveelheid fijnstof rond 2 uur 's nachts weer normaal.
Wat zijn de gevaren van fijnstof?
Smog door fijnstof in de lucht kan volgens het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) astma-aanvallen, benauwdheid en hoesten veroorzaken. Ook is het slecht voor hart en bloedvaten. De gezondheidsschade is groter als de concentratie fijnstof hoger is. Patiënten met astma en andere longziekten zijn extra kwetsbaar. Net als mensen met hart- en vaatziekten. Bij ernstige smog vormen ook jonge kinderen, ouderen, mensen met suikerziekte, sporters en mensen die zwaar werk doen in de buitenlucht risicogroepen. Het is niet bekend hoeveel mensen sterven aan de gevolgen. Het RIVM schat het aantal op 7.000 tot 12.000 doden per jaar. Volgens longartsen verkort fijnstof het leven van Nederlanders met 13 maanden.
Daarom stellen steeds meer gemeenten milieuzones in. Vervuilende auto's mogen daar niet komen.
Arnhem krijgt in 2019 de strengste milieuzone voor personenauto's van Nederland.
De luchtkwaliteit wordt in Nederland permanent gemeten door een heel netwerk van meetstations verspreid over Nederland. Als uit meetgegevens van het RIVM blijkt dat de luchtkwaliteit onvoldoende of slecht is, geeft het instituut een smogwaarschuwing uit voor longpatiënten. Ze krijgen het advies 's middags en aan het begin van de avond binnen te blijven. Ook gezonde mensen kunnen zich beter niet te zwaar inspannen. Sporten in de buitenlucht is dan veiliger in de ochtend en 's avonds. De temperaturen zijn lager en de smog is minder.
Rook veroorzaakt overlast
Is alle fijnstof gevaarlijk?
Er is geen limiet bekend waaronder de hoeveelheid fijnstof in de lucht 'veilig' is. We weten wel dat niet alle fijnstof gevaarlijk is. De grotere deeltjes, van zo'n 5 tot 10 micrometer ademen we oppervlakkig in. Door te hoesten of te niezen ben je dat stof zo weer kwijt. Kleinere deeltjes kunnen wel in de longen terechtkomen. De superkleine deeltjes, het ultrafijnstof, kunnen ook in de bloedsomloop belanden. Daarom besteden onderzoekers daaraan extra aandacht.
Zeezout is van zichzelf niet gevaarlijk. Ook niet als we het inademen. Toch valt zeezout onder fijnstof, omdat het vocht aantrekt. Het vocht in de lucht bevat vervuilende stoffen. Als we dit mengseltje van vuil, vocht en zout inademen, is dat wel schadelijk voor de gezondheid.
Met ingang van dit jaar levert het RIVM een een gedetailleerde kaart van Nederland met de meest actuele gegevens. Er is ook een app waar je de luchtkwaliteit kunt checken:
Er komen steeds meer eenvoudige en betaalbare meetinstrumenten voor particulieren op de markt. Het project 'Samen meten aan luchtkwaliteit' moet die initiatieven bundelen. Misschien dat die preciezere metingen van luchtkwaliteit ook leiden tot nieuwe maatregelen tegen fijnstof.
In het kort
Fijnstof is een verzamelnaam voor vervuilende deeltjes in de lucht. Vrijwel alle menselijke activiteit levert fijnstof op: het verkeer, de industrie en veeteelt stoten fijnstof uit. Daarnaast is er ook natuurlijk fijnstof, zoals zout, Saharazand en vulkanische as.
Fijnstof veroozaakt smog. Bij windstil weer hangt er een grijze of geel-bruine waas boven de stad. Smog komt zowel in de winter als in de zomer voor.
Verspreid over Nederland staan meetstations die de luchtkwaliteit meten. Als de luchtkwaliteit slechter wordt, geeft het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu een smogalarm af.
Hoge concentraties fijnstof zijn gevaarlijk voor mensen met longziekten en hart- en vaatziekten. Ook jonge kinderen, bejaarden, mensen met suikerziekte en mensen die zich inspannen in de buitenlucht moeten voorzichtig zijn.
Niet alle soorten fijnstof zijn even gevaarlijk. De kleinste deeltjes van 2,5 micrometer en nog kleiner, zogeheten ultra-fijnstof, bijvoorbeeld roet, komen diep in de longen terecht. Daardoor richten ze meer schade aan.
