Wat maakt de muziek van Bach tijdloos?

Componist Carl Maria von Weber schrijft in 1821: “Van tijd tot tijd stuurt de voorzienigheid helden die de gezapig overgeërfde sleur van de kunst en zijn modevormen met een geweldige hand beetpakken, zuiveren, verlichten en heerlijk herscheppen. Zodat de vermoeide kunst daarna weer jeugdig fris verder kan.” Dat is in wezen wat Bach doet met de klassieke muziek.

Bij Bach spelen zich soms vreemde processen af. Meestal vindt iemand muziek mooi, omdat hij haar kan begrijpen. Maar bij Bach werkt het net andersom: de luisteraar voelt zich door de muziek begrepen. De hedendaagse Amerikaanse componist Michael Torke vatte dat treffend samen in één zin: “Waarom zou je geld verkwisten aan psychotherapie als je ook kunt luisteren naar Bachs Hohe Messe?” Er zit kennelijk een troostende en helende kracht in zijn muziek, een essentie die zo universeel en tijdloos is, dat wij haar nog altijd kunnen vatten. Bach is een man van zijn tijd, maar als componist is hij tijdloos: hij verklankt verleden, heden en toekomst.

Vanaf zijn vijftiende staat Bach min of meer op eigen benen. Het huis van zijn broer in Ohrdruf wordt te klein, en Johann Sebastian belandt bijna vierhonderd kilometer noordelijker op het gymnasium in Lüneburg. Drie jaar later begint hij aan zijn loopbaan als musicus. De twee decennia daarna is hij wisselend in dienst van koningen en kerken. Maar zijn roem vergaart hij vooral met de muziek uit de laatste kwart eeuw van zijn leven. Dan verhuist Bach naar Leipzig waar hij tot zijn dood in 1750  woont en werkt. Als cantor schrijft hij in die periode voor de diensten in de Thomaskirche en andere kerken van de stad. Veel van zijn werken gaan verloren, maar uiteindelijk blijven er zo’n duizend bewaard.  

Hoe kreeg hij het voor elkaar om zoveel te componeren? Dat is een vraag die veel musici fascineert. “Ik hoop dat de techniek ooit Bach tot leven zal kunnen wekken met het dna van de botten die in de Thomaskirche begraven liggen,” zegt de Nederlandse koordirigent Daniel Reuss. “Al was het alleen maar om hem te vragen hoe hij in staat was tot het componeren van een hoeveelheid muziek, zo betekenisvol en omvangrijk, dat het ons een leven kost om het alleen maar over te schrijven.”

Italianen vereren Bachs wereldlijke werken, zoals de virtuoze Brandenburgse Concerten. Dat is ook een kwestie van taal, want Bach schreef zijn cantates in het Duits. Dat werpt in sommige landen een drempel op voor het publiek.

Als het gaat om Bach in Nederland, dan staat sinds het begin van de twintigste eeuw de Matthäus-Passion fier bovenaan. De kerken stromen leeg, behalve als in de paastijd tal van gezelschappen daar dit oratorium komen zingen. In dit werk verklankt Bach het lijdensverhaal van Jezus Christus. Een tijdgenoot van hem noemt de passie een hartstochtelijk werk. “Weliswaar niet zo wild, maar wel net zo levendig, zo niet levendiger dan opera, want een oratorium is een geestelijke opera, die het niet verdient slaapverwekkend te worden uitgewerkt.”

De beroemdste aria uit de Matthäus is het ‘Erbarme dich’. Jezus is gevangen genomen en moet verschijnen voor zijn Joodse rechters. In de menigte staat ook zijn apostel Petrus. Hij heeft de vorige avond Jezus beloofd dat hij hem altijd zal verdedigen. Drie keer herkennen omstanders hem: “Jij hoort toch bij Jezus’ volgelingen? ” Drie keer ontkent Petrus: “Ik ken die man niet.” Dan kraait een haan en herinnert Petrus zich wat zijn meester hem de avond ervoor heeft gezegd: “Voordat de haan kraait zal je me drie keer verloochenen.” De apostel huilt. In de Matthäus-Passion begint een eenzame viool op dat moment aan een klaagzang. “Heb medelijden, Mijn God,” zingt de alt, “omwille van mijn tranen. Zie toch, hart en ogen wenen bitter om u.”  

Rond 1800 verandert dat. De negentiende-eeuwer begint ook terug te blikken op de historie. De Duitsers beseffen dat zij geen enkele bibliotheek voor muziek hebben. In een brief beschrijft dichter Goethe hoe in zijn woonplaats Weimar het huis van een organist afbrandt, een verzamelaar die zijn Bach-originelen in vlammen ziet opgaan. Zulke gebeurtenissen versterken bij de politieke heersers het bewustzijn dat muzikale meesterwerken uit het verleden moeten worden veiliggesteld.

En wanneer in 1829 een jonge dirigent en componist, Felix Mendelssohn, het publiek opnieuw laat kennismaken met de Matthäus-Passion, begint Bach aan een gestage opmars als vader van de klassieke muziek.