Wat maakt Wenen hoofdstad van de klassieke muziek?

Neem Antonio Vivaldi, van wie we allemaal de Vier Jaargetijden kennen. Hij is hopeloos uit de mode in zijn eigen Venetië. Rond 1740 besluit hij te vertrekken naar Wenen. Daar woont keizer Karel VI die van zijn muziek houdt, weet hij. Maar nog voor hij daar aankomt, sterft de vorst. Plotseling zit niemand meer op Vivaldi te wachten. Hij sterft in armoede. In het jongenskoor, dat zingt bij zijn begrafenis, zit een negenjarig ventje, van wie we later nog zullen horen: zijn naam is Joseph Haydn. Na Vivaldi’s dood speelt niemand zijn muziek meer. Want er komen dagelijks nieuwe stukken. De samenleving wil vooruit, mensen hebben geen behoefte om terug te kijken. Vivaldi wordt pas herontdekt in de eerste helft van de twintigste eeuw. Hij heeft mazzel. Want van zijn muziek blijven partituren bewaard. Met veel andere bladmuziek maken de mensen gewoon de kachel aan.

Goede kunst en vooral muziek verspreidt zich wel over Europa in de achttiende eeuw. Koningen, adel en kerken nemen graag kunstenaars en componisten in dienst, want die scheppen een schoonheid waarmee je kan pronken. Bijna iedereen die reist van noord naar zuid, of van oost naar west, belandt vroeg of laat in Wenen. Daar zetelen de Habsburgers, een van machtigste vorstenhuizen in Europa, heersers over het Heilige Roomse Rijk. De keizer Jozef II is bovendien een hartstochtelijk muziekliefhebber. En dat geldt ook de omvangrijke adellijke kringen rondom hem. Een componist met ambities vertrekt halverwege de achttiende eeuw naar Wenen, zoals filmacteurs tegenwoordig naar Hollywood gaan en nerds naar Silicon Valley. Vanuit Rorhau komt Haydn, vanuit Salzburg Mozart, en vanuit Bonn Beethoven.

Vlak na Mozarts vroege dood - op zijn vijfendertigste - komt vanuit het Duitse Bonn een ander muzikaal genie naar Wenen: Ludwig van Beethoven. Hij ontketent een muzikale revolutie: niet langer streeft hij als componist een goddelijke orde na, maar zijn werk gaat over de mens en de eeuwige worsteling met het bestaan. Hij wijst musici de weg naar de Romantiek, waarin niet God, maar wijzelf en onze verlangens centraal staan. In de schaduw van dit drietal werkt Franz Schubert, een in zijn tijd miskend talent die postuum vooral roem oogst als liederencomponist. Hij zet beroemde gedichten van tijdgenoten op muziek. Schubert maakt zo’n zeshonderd liederen en is de singer-songwriter van begin negentiende eeuw.

Deze vier componisten krijgen later de naam de Eerste Weense School. Zij leggen de basis voor de klassieke stijl. De vormen die dat oplevert - sonate, strijkkwartet en symfonie - zullen andere componisten nog eeuwen gebruiken, verfijnen en vernieuwen.

De Nederlandse diplomaat Gottfried van Swieten speelt een grote rol in het Weense muziekleven in de tijd van Haydn, Mozart en Beethoven. Hij geniet aanzien in de stad, omdat zijn vader de hofarts van keizerin Maria Theresia - moeder van Jozef II - is. Na de nodige omzwervingen door Europa keert zoon Gottfried van Swieten terug in Wenen. Hij verzamelt oude muziekmanuscripten. Zo laat hij Weense componisten kennismaken met belangrijke componisten van voor hun tijd. Van Swieten werpt zich op als muzikale weldoener: hij geeft geld, bestelt nieuwe werken, organiseert concerten met zijn adellijke vrienden, en schrijft en vertaalt ook teksten voor twee grote oratoria van Haydn: Die Schöpfung en Die Jahreszeiten.

In die tijd beginnen bibliotheken - behalve boeken - ook muziek te verzamelen. Voor veel manuscripten komt die stap te laat. Van de barokcomponist Johann Sebastian Bach gaat bijvoorbeeld veel werk verloren. Na de dood van zijn zonen, die het nodige bewaren, valt zijn nalatenschap uiteen. Handschriften belanden in particuliere handen. In een brief beschrijft de dichter Johann Wolfgang von Goethe hoe in zijn woonplaats Weimar het huis van een organist afbrandt, een verzamelaar die zijn Bach-originelen in vlammen ziet opgaan. Zulke rampen versterken het bewustzijn dat de muzikale meesterwerken uit het verleden ergens moeten worden veiliggesteld. Overal in Europa worden daarna muziekcollecties opgebouwd. En de eersten die daarin terecht komen, zijn de klassieken.

In Leipzig komt aan het begin van de negentiende eeuw bovendien opnieuw een muzikaal wonderkind ter wereld: bankierszoon Felix Mendelssohn. Deze jongeling componeert niet alleen, maar hij wil als dirigent eveneens de oude muziek weer op de concertpodia laten horen. Hij laat de doden herleven. Niet enkel het heden telt, maar ook het verleden.

Orkesten overal in Europa blijven Haydn, Mozart en Beethoven spelen. De mensen krijgen niet de kans om hen te vergeten. Zo groeit het drietal uit tot de eerste onsterfelijken onder de componisten.

Niet alleen de grote orkestwerken boeien het publiek. Er zijn de dansen uit de balzalen van de adel, die ook populair zijn bij het gewone volk. De familie Strauss introduceert de Weense wals: speelse en korte stukken. Tegenwoordig halen veel klassieke muziekliefhebbers er hun neus voor op, maar destijds oogsten die dansen veel bewondering. Als de oude Brahms de beginnoten onder ogen krijgt van An die schönen blauen Donau van de ‘walsenkoning’ Johann Strauss junior schrijft hij eronder: ‘Helaas niet van mij.’ Dit werk van Strauss geldt in Oostenrijk als een soort tweede volkslied.

Begin twintigste eeuw doet zich in Wenen een nieuwe muzikale revolutie voor, die bekendheid krijgt als de Tweede Weense School. De componisten Arnold Schönberg, Alban Berg en Anton Webern leggen het fundament voor een heel nieuwe vorm van klassieke muziek. Ze schuiven oude principes terzijde, zoals het motto van Mozart dat muziek altijd het oor moet behagen. Hun experimenten gaan niet meer uit van een mooie melodie.

Het grote Oostenrijk valt na de Eerste Wereldoorlog uiteen. Twee keer vecht het land in de twintigste eeuw aan de verliezende kant. Donkere wolken pakken zich samen boven Wenen. Het verliest veel, maar niet zijn muzikale hart. De stad is voor veel musici nog altijd onweerstaanbaar. ‘Hier hoef ik me nooit te verantwoorden dat ik klassiek musicus ben’, zegt de Nederlandse celliste Irene Kok, die in Wenen studeert. ‘Als ik thuis met mijn instrument op de rug winkel in de supermarkt, dan ergeren mensen zich aan mij. In Wenen komen ze naar me toe en wensen me een gelukkig leven, of ze staan voor me op in de tram. In Nederland bekijken mensen me meewarig, in Wenen zijn ze vol bewondering.

Voor de Weners is klassieke muziek dagelijks brood.