Wat maakt Shakespeare de grootste toneelschrijver ooit (als hij ooit bestaan heeft)?
Wat maakt Shakespeare de grootste toneelschrijver ooit (als hij ooit bestaan heeft)?
Laatste update: 03-03-2023
Elke dag voeren acteurs wereldwijd toneelstukken van William Shakespeare (1564-1616) op, en hij wordt alom als grootste toneelschrijver gezien. Hij boeit met de magie en poëzie van zijn taal. En met de grote onderwerpen als liefde en jaloezie, wraak en dood. Wat is het geheim van de man wiens leven omgeven is door mysteries – heeft hij wel bestaan bijvoorbeeld? En wat maakt zijn werk zo tijdloos?
Redacteur: Kester Freriks
Waar kennen we Shakespeare van?
Al meer dan vierhonderd jaar houdt Shakespeare acteurs en toeschouwers in de ban met wraaktragedies als Hamlet en Macbeth, liefdesspelen als Romeo en Julia, komedies als De vrolijke vrouwtjes van Windsor. Hij schrijft de eerste ouderdomstragedie uit de wereldliteratuur, Koning Lear. We kennen hem ook van de tientallen opera’s en balletten die van zijn toneelstukken zijn gemaakt, zoals Macbeth van Verdi en het klassiek-romantische ballet Romeo en Julia van Prokofjev. Hierdoor leeft Shakespeare ook door in andere genres dan het toneel.
Verschillende portretten van Shakespeare.
Heeft Shakespeare wel bestaan?
De veelzijdigheid van Shakespeare en zijn grote succes, zorgen voor speculaties over zijn leven. Heeft hij wel echt bestaan? Is hij niet een soort duivelse uitvinding van een stel toneelspelers en -schrijvers? Shakespeare wekt veel afgunst op. Het is, volgens jaloerse betweters, onmogelijk dat één iemand verantwoordelijk is voor meer dan 35 toneelstukken en nog eens 154 sonnetten van het hoogste niveau.
Heeft Shakespeare wel zelf Macbeth, King Lear en Romeo en Julia geschreven?
Shakespeares werk is dan ook uitzonderlijk. Hij is geen geschoold schrijver in de klassieke traditie, iemand die volgens kwaadsprekers Latijn noch Grieks beheerst. Eerder staat hij dicht bij het volk. Bovendien: hoe kan iemand alles weten van zowel scheepvaart als van oorlog voeren, van strijd om koningskronen en van hekserij, van historie en van eerwraak? En hoe kan iemand menselijke gevoelens zo diep peilen? Dat laatste is Shakespeares grootste kracht: elke menselijke emotie herkennen we. Al zijn personages staan dicht bij ons. Dat is ook zo tijdloos: Shakespeare raakt ons rechtstreeks. Dat geldt ook voor tal van Britse politieke kopstukken zoals Churchill en Boris Johnson die bewonderaar zijn van zijn werk.
Wat heeft Shakespeare gemeen met de wereld van vandaag? Regisseur Ola Mafaalani legt het uit. De hele aflevering zien? Kijk op NPO.nl.
Veel van Shakespeares leven is in duister gehuld. Eigenlijk weten we nauwelijks iets van hem. Op zijn achttiende trouwt hij – begin december – met de 26-jarige Anne Hathaway. Het echtpaar krijgt drie kinderen: twee dochters, Susanna en Judith, en een zoon, Hamnet. Hamnet overlijdt op elfjarige leeftijd. Er zijn theorieën die beweren dat Shakespeare om het verdriet hierover zijn beroemdste tragedie Hamlet heeft geschreven.
Een theatergezelschap met een ambitieus project: Hamlet in ieder land ter wereld spelen.
Stof tot blijvende discussie is de relatie tussen Shakespeare en zijn tijdgenoot Christoper Marlowe (1564-1593). De jong gestorven dichter en toneelschrijver steekt Shakespeare naar de kroon, met stukken als Doctor Faustus en De jood van Malta. De concurrentie in Britse theaterkringen van die tijd is ‘moordend’. Er gaat veel geld in om en schouwburgen als The Globe, The Swan en The Rose bestrijden elkaar fel. Het publiek geniet hiervan. Shakespeare en Marlowe zijn grootheden, vergelijkbaar met popsterren en royals in onze tijd. Maar er wordt ook mee geschermd dat werken van Shakespeare geschreven zijn door Marlowe, al dan niet als co-ateur.
All the world ‘s a stage, and all the men and women merely players.
Shakespeare (As You Like It)
Shakespeare als persoon geeft aanleiding tot een prachtige film, Shakespeare in Love (1998) van John Madden. Hierin wordt Shakespeare, gespeeld door Joseph Fiennes, verliefd op een jonge vrouw, Viola. Omdat in het theater uit die tijd vrouwen niet mogen optreden, geeft Viola zich uit voor een man. Het is juist die travestie die Shakespeare aanvuurt tot grote passie. Madden pakt hier nog een mythe uit Shakespeares leven als uitgangspunt: zijn vurigste liefdessonnetten zijn opgedragen aan een geheimzinnige vrouw die hij 'Dark lady' noemt. Er is meermaals op gezinspeeld dat dit een jongeman is, bijvoorbeeld door regisseur Gerardjan Rijnders in zijn voorstelling Dark Lady uit 1999.
De trailer van Shakespeare in Love, met Joseph Fiennes, Gwyneth Paltrow, Geoffrey Rush, Colin Firth, Ben Affleck en Judi Dench.
Hoe belangrijk is het voor Shakespeare om acteur en theaterleider te zijn?
Heel belangrijk. Want in het theater zelf ligt de inspiratie voor het toneel. Lang is Shakespeare mede-eigenaar van The Lord Chamberlain’s Men, een theatergezelschap uit Londen. De spelers treden op in theaters The Globe en The Rose. Herbouwde versies van beide schouwburgen zijn nu nog te bewonderen. Wie daar staat maakt een reis door de tijd. Het houten podium met de staanplaatsen ervoor en de galerijen in een halve boog eromheen geven een gevoel van intimiteit. Shakespeare zelf noemt het schouwtoneel the wooden O, de houten O. Dankzij de verbeeldingskracht van de toeschouwer kan deze houten cirkel de wereld voorstellen.
There is nothing either good or bad, but thinking makes it so.
Shakespeare (Hamlet)
Van de opvoeringspraktijk uit Shakespeares tijd weten we eigenlijk niets. Het enige dat we hebben is een tekening van een ander theater in Londen, The Swan. Deze is gemaakt door de Nederlander Johannes de Witt, die in 1596 in Londen resideert. We zien een leeg podium met drie spelers en een overdekt achtertoneel als een amfitheater. Van deze tekening bestaat slechts een kopie, het origineel is verloren gegaan. Dat past eigenlijk weer mooi bij Shakespeare: het verhoogt de mythe rondom zijn leven. Zelfs van het theater uit zijn tijd is weinig bewaard gebleven.
Een (kopie van een) tekening van Swan Theatre uit 1595.
Wat we van deze tekening kunnen leren is de leegheid van de speelvloer, zonder decor en rekwisieten. Dat past ook goed bij Shakespeares teksten: bij hem gebeurt alles in taal. We hebben geen overdadige kostuums en decors nodig. Neem bijvoorbeeld de openingsscène uit Hamlet, waarin de titelheld zich in de nacht op de transen van Kasteel Elseneur begeeft. Hij is erheen geroepen om de schim van zijn vader te ontmoeten die hem opdracht geeft diens moord – door oom Claudius – te wreken. Zonder decors en louter dankzij de taal voelen we de spanning in de mistige nacht en zien we de geheimzinnige geestverschijning
Shakespeare is geboren en gestorven in Stratford-upon-Avon, zo’n 130 kilometer ten noordwesten van Londen. Het plaatsje trekt jaarlijks nog vele bezoekers.
Hoe zijn Shakespeares toneelteksten overgeleverd?
Ook dat behoort tot een van de grote mythes. Er zijn geen handschriften bekend. Vermoedelijk noteert een scribent van het gezelschap tijdens de repetities en de voorstellingen wat de acteurs declameren of wat Shakespeare hen dicteert. Dit vormt de bron voor de tekstuitgaven. Bijna veertig van zijn belangrijkste werken zijn verzameld in de First Folio uit 1623, een boekwerk in groot formaat dat als volledige titel heeft: Mr. William Shakespeares Comedies, Histories & Tragedies. Dit geldt als de eerste gepubliceerde collectie van William Shakespeares toneelstukken
Verschillende kranten berichten dat er een portret van Shakespeare is opgedoken. Maar is hij het wel?
Op het omslag prijkt het bekendste portret van Shakespeare: een man met een hoog voorhoofd, lange sluik haar en een wat peinzende blik. Het is ook weer een mythisch verhaal dat de acteurs zelf veel hebben veranderd en aangepast in de teksten, waardoor Shakespeare-geleerden nog altijd werken aan een zo nauwkeurig mogelijke editie.
Waar haalt Shakespeare zijn materiaal vandaan?
Shakespeare verzint geen eigen stukken, op een enkele uitzondering na. Hij gebruikt altijd bestaande verhalen die hij naar zijn hand zet. Dat maakt hem van begin af aan populair, omdat de toeschouwers de verhalen herkennen. Koningin Elizabeth I speelt daar ook een cruciale rol in. Ze wordt veel opgevoerd aan haar hof in het werk van Shakespeare, waarin ook kritiek te lezen is. Dat maakt zijn werk in die tijd zo actueel. Op wonderlijke wijze is het dat nu, vierhonderd jaar later, nog steeds. In al deze stukken voor het hof spelen troonsopvolging en koninklijke twisten en strijd een beslissende rol. Koningsdrama’s is er een mooie, korte benaming voor.
De tragedie King Lear is gebaseerd op de legende van Koning Leir, een verhaal over een koning uit circa 800 voor Christus.
Hoe populair is Shakespeare in Nederland?
Vanaf het begin van Shakespeares gloriejaren in Engeland – van 1589 tot 1613 – worden zijn stukken ook in de Nederlandse theaters en schouwburgen opgevoerd, en dat gebeurt tot op de dag van vandaag. Shakespeare is de meest gespeelde auteur in het Nederlandse taalgebied, elk jaar vinden er tientallen uitvoeringen van zijn werk plaats. Hij spreekt een grote schare toneelspelers aan, van amateurs tot professionals. Hierin ligt een kern voor zijn publieke waardering: het enthousiasme van de spelers slaat over op de toeschouwers.
Shakespeare uitvoeringen
Richard Burton en Elizabeth Taylor in The Taiming of the Shrew (De feeks wordt getemd).
Een uitvoering van Hamlet.
Een Chinese variatie op Richard III, door het Chinees Nationaal Theater.
Een opvoering van A Midsummer Night's Dream (Een Midzomernachtdroom) in Oostenrijk.
Een balletvoorstelling van Romeo and Juliet in een operahuis in Berlijn.
Eén voorbeeld, uit de vele: in Nederland kent het Shakespearetheater Diever een opvoeringsgeschiedenis die teruggaat tot 1946. Elk jaar wordt er een stuk van Shakespeare in de openlucht gespeeld voor een publiek van vele duizenden. In 2016 bouwt het gezelschap een exacte replica van het Globe Theater in Londen, opgetrokken uit eikenhout. Hier kun je de sensatie ondergaan alsof je je in een echt historisch theater bevindt.
Alle belangrijke Nederlandse regisseurs hebben voorstellingen van Shakespeare op de planken gebracht, vaak in zeer moderne uitvoeringen.
“Het was geen liefde op het eerste gezicht met Shakespeare. Ik ben er nu pas aan toe.”
Wat is het geheim van Shakespeare?
Acteur en vooraanstaand Shakespeare-vertolker Gijs Scholten van Aschat heeft eens uitgelegd waarom het spelen van Shakespeare zo boeiend is. Allereerst is zijn tekst nooit eenduidig, in zijn taal zit altijd kleur en tegenkleur, zwart en wit, donker en licht. Shakespeare plaatst vaak in één versregel woorden die elkaars tegengestelde zijn. In de vroege liefdestragedie Romeo en Julia (1597) zijn daarvan tal van prachtige voorbeelden te vinden. Eigenlijk is de hele tragedie een dynamisch spel van tegenstellingen: de beide rivaliserende families Capulet en Montague vormen de grootste dramatische lijn. Dan is er natuurlijk het spel met liefde en dood, dood en leven, schijndood en echte dood.
Gijs Scholten van Aschat en Pierre Bokma voeren samen Shakespeare op in huiskamers.
Bovendien zijn er tal van contrasten op zinsniveau, zoals in dit voorbeeld waarin Romeo zijn liefdesverlangen uit: “My lips, two blushing pilgrims, ready stand / To smooth that rough touch with a tender kiss.” Shakespeare is een van de meest geciteerde schrijvers, zo niet de meest geciteerde. Eigenlijk is elke zin het citeren waard. Zijn stijlmiddelen munten uit door het gebruik van krachtige beelden in combinatie met het gebruik van tegenstellingen, waardoor zijn taal dynamiek krijgt. In genoemd citaat is deze dynamiek te danken aan het contrast tussen rough touch en tender kiss, ofwel ‘ruwe aanraking’ en ‘tedere kus’. Ook de vergelijking tussen lippen met ‘blozende pelgrims’ is prachtig. Pelgrims zijn eenzame reizigers, en zo zijn Romeo’s lippen: eenzaam op zoek naar iets dat ze smooth maakt – zacht en verzachtend tegelijk.
Een muzikale versie van Shakespeares beroemde sonnet 'Shall I compare thee to a summer's day'.
Dat is de grote kracht van Shakespeare en daarom spelen we zijn werk nog steeds en kijken er met grote aandacht naar. Zijn personages zijn altijd zoals we zelf zijn: met onze dromen en fantasieën, met ons verdriet en onze verlangens. Afsluitend een van zijn mooiste zinnen over de liefde, niet uit zijn toneelstukken, maar uit een van zijn sonnetten, nummer 18: “Shall I compare thee to a summer’s day?” Mooier kan een versregel niet zijn, vooral die vragende vorm: “Zal ik je vergelijken met een zomerdag?” Alles zit erin: liefde, schuchterheid, verlegenheid en zelfs besef van tijdelijkheid, want een zomerdag gaat ook voorbij. Dat alles als beeld voor de liefde, krachtig en tijdloos.
Een muurschildering van Shakespeare in Londen.
In het kort
William Shakespeare (1564-1616) wordt beschouwd als de grootste toneelschrijver ooit. Hij schrijft tijdens zijn leven meer dan 35 toneelstukken en 154 sonnetten.
Het werk van Shakespeare is uitzonderlijk vanwege zijn tijdloosheid. Hij gebruikt altijd bestaande verhalen die hij naar zijn hand zet. Vaak zijn ze toepasbaar op actuele kwesties.
Er zijn allerlei speculaties over het leven van Shakespeare. Er wordt zelfs getwijfeld of hij wel echt bestaan heeft. Hij was geen geschoold schrijver, maar schreef toch een indrukwekkend, gevarieerd oeuvre.
Ook in Nederland is Shakespeare populair. Jaarlijks vinden nog steeds tientallen uitvoeringen van zijn werk plaats.
En je weet het!
Anderen het laten weten?
