Wat is de PvdA?
De Partij van de Arbeid wordt in 1946 opgericht als brede volkspartij. Veel arbeiders voelen zich thuis bij ‘de rode familie’, die heeft gezorgd voor betere huizen en rechten voor iedereen. De partij heeft een lange geschiedenis, die al voor de Tweede Wereldoorlog begint.
Waar staat de PvdA voor?
De Partij van de Arbeid is een sociaaldemocratische partij. Hun idealen stammen uit de tijd van de fabrieken, van de verpauperde arbeiderswijken en diepe armoede: de 19e eeuw. Predikant Ferdinand Domela Nieuwenhuis wordt leider van de in 1892 opgerichte Sociaal-Democratische Bond. Na politieke onenigheid binnen die partij komt er een afsplitsing en dat is de Sociaal-Democratische Arbeiderspartij (SDAP). De SDAP is dus de voorloper van de PvdA. De leider van de SDAP wordt de Friese advocaat Pieter Jelles Troelstra.
Standbeeld van Pieter Jelles Troelstra op het Oldehoofsterkerkhof in Leeuwarden.
SDAP-wethouders gaan lokaal aan de slag om de situatie van 'hun' arbeiders te verbeteren: op het gebied van volkshuisvesting en sociale zaken bereiken wethouders als Wibaut (Amsterdam), Brautigam (Rotterdam), Drees (Den Haag) en Rugge (Groningen) veel voor hun kiezers.
Van oorsprong willen sociaaldemocraten het leven van de armste arbeiders verbeteren. Met de bouw van nieuwe, nette arbeiderswoningen bijvoorbeeld. Ook willen ze hun arbeidsomstandigheden in fabrieken verbeteren, onder andere door middel van de invoering van de achturige werkdag. Andere middelen zijn het opzetten van gezondheidszorg en beter onderwijs voor arbeiders.
Sinds die tijd is er veel veranderd. Arbeidsomstandigheden zijn verbeterd en arbeiders hebben meer rechten. Toch is de missie van de PvdA nog steeds te vergelijken met vroeger. Een ‘eerlijke economie’ noemen ze het zelf. “Bestaanszekerheid voor iedereen, boven winst en rijkdom voor enkelen”, is te lezen op hun website.
De PvdA richt zich tegenwoordig niet alleen meer op arbeiders. De partij maakt zich hard voor een bredere groep, want ook andere mensen moeten worden geholpen, vinden ze. Bijvoorbeeld inwoners met een niet-Nederlandse achtergrond. In die groep komt armoede relatief veel voor. Discriminatie, weinig zeggenschap en kansarmoede zijn precies die zaken waar socialisten altijd tegen hebben gestreden. Of het nou de fabrieksarbeiders uit de 19e eeuw waren of 21e-eeuwse Marokkaans-Nederlandse en Turks-Nederlandse gezinnen – het opkomen voor kansarmen zit in het DNA van de PvdA.
Wanneer wordt de PvdA opgericht?
Het idee voor de PvdA ontstaat in de Tweede Wereldoorlog. In 1942 sluiten de nazi’s een grote groep politici, wetenschappers, musici, burgemeesters en andere vooraanstaande Nederlanders op in kamp Beekvliet in Sint Michielsgestel. In dat kamp spreken politieke en maatschappelijke gevangenen met elkaar over de toekomst. Er ontstaan allerlei clubjes die nadenken over de naoorlogse tijd en zo wordt de PvdA, de Partij van de Arbeid, geboren. Het doel: een brede volkspartij die niets te maken heeft met de verzuiling.
De ideeën en gedachten uit het kamp over een nieuwe beweging waarin sociaaldemocraten, christendemocraten en liberalen samenwerken, wordt De Doorbraak genoemd. Op 9 februari 1946 krijgt De Doorbraak zijn politieke gestalte met de oprichting van de Partij van de Arbeid. Drie partijen worden één: de Sociaal-Democratische Arbeiderspartij (de SDAP), de Vrijzinnig Democratische Bond (VDB) en de Christelijk-Democratische Unie (CDU). De socialistische beweging, een bonte verzameling van stromingen, verenigt zich in de PvdA: sociaaldemocraten, vrijzinnig-democraten en progressieve christenen.
Het oprichtingscongres van de Partij van de Arbeid in hotel Krasnapolsky in Amsterdam (februari 1946).
Wie zich aansluit bij de PvdA, wordt lid van ‘de rode familie’. Dat houdt in dat niet alleen de krant (Het Vrije Volk), omroep (VARA) en vakbeweging (NVV) al vaststaat, maar ook dat het broodbeleg bij de coöperatie wordt gekocht en de verzekering afgesloten bij De Centrale Arbeiders Levensverzekeringsbank. Rode sportverenigingen, de jeugdbeweging Arbeiders Jeugd Centrale en zangkoren zijn er voor het vermaak na school of na gedane arbeid. Samen vormen zij de socialistische zuil. En het is niet alleen socialisten bij socialisten, het geldt net zo goed voor andere politieke stromingen: communisten bij communisten, katholieken bij katholieken enzovoorts.
Alles wat in de rode familie thuishoorde, zat als het ware in één pakket.
Oud-partijleider Wim Kok
Op 16 mei 1946 zijn de eerste verkiezingen waaraan die nieuwe volkspartij, de PvdA, meedoet. Oud-SDAP’er Willem Drees wordt lijsttrekker. Iedereen boven de vijftig jaar die de naam Drees hoort, vult in gedachten 'vadertje' aan: Vadertje Drees, dat is de troetelnaam van Willem Drees (1886-1988). Hij krijgt die bijnaam omdat hij symbool staat voor de opbouw van de sociale verzorgingsstaat, met name de AOW. Als een 'vadertje' zorgt hij voor zijn burgerkinderen. Maar wel een strenge: zunig wordt hij ook genoemd, vanwege zijn sobere financiële beleid.
Premier Willem Drees met helm en oliejas, symbool voor de wederopbouw van Nederland.
Tien jaar is Willem Drees minister-president in vier opeenvolgende kabinetten: van 1948-1958. Drees is populair onder het volk. Hij neemt de wederopbouw van Nederland voortvarend ter hand. Na de Tweede Kamerverkiezingen in 1956 wordt de PvdA de grootste partij met 50 zetels.
Portret van Willem Drees naar aanleiding van zijn honderdste verjaardag op 9 juli 1986. Twee jaar later zou Drees overlijden.
Joop den Uyl leidt later het meest linkse kabinet dat Nederland ooit gehad heeft. Hij is partijleider tussen 1966 en 1986 en minister-president tussen 1973 en 1977. 'Ome Joop' wordt bewonderd en verguisd om zijn uitgesproken linkse standpunten, zijn drammerigheid en zijn gedrevenheid. Inkomensverschillen moeten worden verkleind vindt Den Uyl, en daarvoor moeten nieuwe belastingmaatregelen komen. ‘De verbeelding aan de macht' is de leus van de regering.
Trouw-journalist Willem Breedveld en politicoloog Peter Bootsma beschrijven in hun boek De verbeelding aan de macht de jaren 1973-1977, toen het kabinet Den Uyl Nederland regeerde. "Het was een fantastisch leuke tijd."
Wat zijn de 'paarse' kabinetten?
Wim Kok (geboren in 1938) staat aan de basis van de paarse kabinetten. Een gloednieuwe kleur die ontstaat in de jaren negentig van de vorige eeuw. Het paarse komt van de samenwerking van de liberale VVD (blauw) en de sociaaldemocratische PvdA (rood).
Wim Kok: "Alles wat in de rode familie thuishoorde, zat als het ware in één pakket."
Kok komt uit een typisch arbeidersnest, zijn vader was timmerman. Hij zegt over zijn jeugd: "Mijn vader werkte voor de oorlog in de bouw en in november werd hij ieder jaar de laan uitgestuurd, mocht hij zijn hand ophouden voor een schamele uitkering van de steun en als in maart het zonnetje weer ging schijnen, werd hij weer aangenomen. Daar heb ik geleerd dat de kern van het bestaan voor zeer veel mensen bestond uit de vraag of ze werk hadden (…). Mijn vader was lid van de partij, van de bond, van de VARA. Alles wat in de rode familie thuishoorde, zat als het ware in één pakket."
De welbekende bordesscène op de trappen van Huis ten Bosch. Het kabinet Kok-I (een 'paarse' coalitie tussen PvdA, VVD en D66) presenteert zich aan de verzamelde pers.
Kok I en Kok II worden no-nonsense kabinetten genoemd, die zonder het CDA erbij meteen beleid maken op controversiële onderwerpen als euthanasie en het homohuwelijk. Onder Kok schudt de partij zijn ‘ideologische veren’ af, en gaat het mee in het neoliberalisme waarin marktwerking centraal staat. In 2012 is er opnieuw een ‘paars’ kabinet, als de VVD met PvdA onder leiding van Diederik Samsom een coalitie vormt.
Waar staat de partij nu?
Voor de PvdA en voor andere gevestigde partijen breken ingewikkelde tijden aan met kiezers die niet meer klakkeloos elke vier jaar op dezelfde partij stemmen en aan het 'zweven' slaan. De opvolger van Samson, Lodewijk Asscher, lijdt een historisch verlies van 29 zetels in 2017 en komt niet meer terug in het nieuwe kabinet.
Als Asscher zich vanwege de toeslagenaffaire in 2021 terugtrekt uit de landelijke politiek, wordt Lilianne Ploumen de eerste vrouwelijke lijstrekker van de PvdA. De partij hoopt op terugkeer in de macht, maar hoewel Ploumen samen met Klaver van GroenLinks als een gezamenlijk progressief blok optreedt tijdens de formatie in 2021 komen beide partijen niet in het kabinet Rutte IV. Ze bundelen daarna hun krachten in een progressief coalitieakkoord om in het sterk versnipperde politieke landschap voor de progressieve kiezer meer zichtbaar te zijn.
In april 2022 stapt Ploumen onverwachts op als politiek leider. Ze vindt dat het leiderschap van de partij niet goed bij haar past. Ook verlaat ze de Kamer. Attje Kuiken neemt het stokje van Ploumen over. Eind 2022 presenteert ze samen met Jesse Klaver van GroenLinks de kandidatenlijsten voor de Eerste Kamer. De partijen doen wel afzonderlijk mee aan de Provinciale Statenverkiezingen in 2023, maar willen na de verkiezingen één gezamenlijke fractie vormen in de Eerste Kamer.
In het kort:
De Partij van de Arbeid is een sociaaldemocratische partij en stamt oa af van de sociaal-Democratische Arbeiderspartij (SDAP) is een voorloper van de PvdA.
De Partij van de Arbeid wordt in 1946 opgericht als brede volkspartij.
Als je de kleuren blauw (liberalen) met rood (socialisten) mengt, is de benaming 'Paars' van de twee PvdA-VVD-D66-kabinetten in de jaren negentig duidelijk.
Het versnipperde politieke landschap en zetelverlies maakt de PvdA minder zichtbaar. Om het progressieve geluid te laten horen bundelt de partij krachten met GroenLinks in 2021.
