Wie was Wim Kok?
Wie was Wim Kok?
Laatste update: 06-03-2023
Van bevlogen vakbondsbestuurder tot premier van het eerste paarse kabinet – PvdA’er Wim Kok brengt in 1994 een eind aan decennia van christendemocratische kabinetten. Samen met VVD en D66 houdt hij het twee regeringsperiodes vol, totdat het in 2002 gedaan is met ‘Paars’. Wie was Wim Kok en wat heeft hij betekend voor de Nederlandse politiek?
Wat doet Wim Kok voordat hij de politiek ingaat?
Wim Kok wordt op 29 september 1938 geboren als Willem Kok. Hij komt uit een echt arbeidersgezin, iets wat Kok zelf meermaals beaamt. Het gezin woont in een klein rijtjeshuis in Bergambacht, tussen de boeren en arbeiders. Zijn vader werkt als bouwvakker en later als timmerman. Bij hem ligt misschien ook wel de bron van Koks politiek denken: vader Kok is uitvoerig actief in het bestuur van de arbeidersvereniging. Wim haalt zijn mulo- en hbs-diploma’s. Na de middelbare school studeert hij bedrijfskunde bij Nyenrode, een particuliere universiteit die zich richt op het bedrijfsleven.
“Ik zat heel erg opgesloten in een klein dorp.”
Kok als vakbondsbestuurder bij de FNV (1980).
Kok gaat daarna aan de slag bij een handelskantoor, maar verruilt het bedrijfsleven al snel voor een publieke functie. Bij de vakbond NVV (later FNV) begint Kok in 1961 als vakbondsbestuurder. Hij heeft daar uiteenlopende functies: secretaris, vicevoorzitter en uiteindelijk ook voorzitter. Hij is zeker niet een bestuurder die alleen achter zijn bureau te vinden is. Kok staat vaak gepassioneerd te spreken voor een publiek, over werkloosheidsbestrijding, arbeidersrechten en eerlijke lonen.
Op de Dam spreekt Wim Kok honderdduizend demonstranten toe: "Beste vrienden en vriendinnen!"
Hoe belandt Wim Kok in de politiek?
In 1985 – na een carrière van 24 jaar als vakbondsbestuurder – stapt Kok op bij de FNV om de politiek in te gaan. In sneltreinvaart klimt hij omhoog naar de top van de Partij van de Arbeid. Bij de verkiezingen van 1986 staat Kok al als nummer twee op de lijst, net onder voormalig minister-president Joop den Uyl.
Joop den Uyl en Wim Kok (1986).
Met 570.000 voorkeursstemmen komt hij de Tweede Kamer in. Wanneer Den Uyl datzelfde jaar afstand doet van het fractievoorzitterschap, staat Kok op één. Als politiek groentje is Kok plots zowel fractieleider van de PvdA als oppositieleider tijdens het tweede kabinet-Lubbers.
Kok bereidt zijn eerste speech in de Tweede Kamer voor.
Wat is het ‘kwartje van Kok’?
Bij de verkiezingen van 1989 worden Ruud Lubbers en het CDA opnieuw de grootste. De PvdA volgt hen op de voet en samen vormen de partijen het kabinet Lubbers-III. Kok wisselt van kant: hij is niet meer oppositieleider, maar mag nu aan de slag als vicepremier en minister van Financiën.
Ruud Lubbers en Wim Kok.
In 1991 blijkt er een tekort te zijn op de rijksbegroting en ergens moet geld vandaan gehaald worden. Kok is eindverantwoordelijk over de financiën en besluit tot een aantal bezuinigingen. Eén van die bezuinigingen is een accijnsverhoging op autogebruik: het ‘kwartje van Kok’. Dat ‘kwartje’ bestaat uit een verhoging van 18.3 guldencent op een liter benzine en 7 guldencent op een liter diesel. Het kwartje wordt gepresenteerd als tijdelijke oplossing, om het begrotingsgat te dichten. Een daadwerkelijke afschaffing komt er echter nooit meer van. Pas in 2003 wordt in het tweede regeerakkoord van Balkenende besloten dat de opbrengsten van het kwartje van Kok geïnvesteerd worden in de infrastructuur.
Hoge benzineprijzen in 2001 roepen de vraag op: moet het kwartje van Kok teruggegeven worden?
Is Wim Kok geliefd in zijn eigen partij?
Hoewel Kok over het algemeen geliefd is bij de PvdA, wordt hij als minister van Financiën in 1991 zwaar bekritiseerd door zijn eigen partij. De reden daarvoor is de WAO-crisis. Het kabinet wil bezuinigen en het aanpakken van de arbeidsongeschiktheidswet is daar onderdeel van. Veel WAO'ers zijn bang dat ze er erg op achteruit gaan. Hoewel Kok het eerst “onbespreekbaar” noemt de wet aan te passen, stemt hij uiteindelijk – onder druk van het CDA – toch in met een herziening.
Premier Ruud Lubbers en vicepremier Wim Kok lopen temidden van demonstranten over het Binnenhof (1991).
Sommige leden van de PvdA vinden het ongelofelijk dat Kok een van de belangrijkste idealen van de partij, arbeidersrechten, zo makkelijk laat lopen. Tijdens een PvdA-congres vraagt Kok de steun van zijn partij en na een stemming krijgt hij alsnog met ruime meerderheid het vertrouwen.
Kok moet tijdens de WAO-crisis twee partijen tevreden houden: het kabinet en zijn eigen partij.
Hoe vergaat het Wim Kok als minister-president?
Paars I
Bij de verkiezingen van 1994 gaan regeringspartijen CDA en PvdA er beide flink op achteruit, respectievelijk verliezen zij twintig en twaalf zetels. Maar, ondanks het forse zetelverlies wordt de PvdA de grootste. De partij laat het CDA links liggen en gaat met Kok als premier een coalitie aan met de VVD en D66. Het is voor het eerst sinds 1918 dat het kabinet bestaat uit enkel niet-confessionele partijen. Door de combinatie van lijfkleuren – het sociaaldemocratische rood en het liberale blauw – wordt er gesproken van een paars kabinet. Het kabinet-Kok I wordt daarom informeel ook wel Paars I genoemd.
Wim Kok en de voormalig Amerikaanse president Bill Clinton tijdens een persconferentie (1997).
Hoewel Kok en zijn regering tijdens Paars I veel economische vooruitgang en stabiliteit boeken, zijn er ook knelpunten. Een van de grootste struikelblokken is Srebrenica. Daar komen in juli 1995 meer dan achtduizend moslimmannen om, terwijl Nederlandse troepen nabij zijn. Al snel rijst de vraag hoe dat voorkomen had kunnen worden. Heeft de regering dit aan kunnen zien komen? Het is een heel pijnlijk punt voor Kok, dat uiteindelijk zal leiden tot het einde van zijn politieke loopbaan.
Kok kijkt terug op Srebrenica, een van de moeilijkste kwesties uit zijn loopbaan. De hele aflevering zien? Bekijk deel 1 en 2 op NPO.nl.
Paars II
Kok en Paars I zitten de hele termijn uit, tot de verkiezingen in 1998. De kiezers belonen Kok en zijn partij voor het succesvolle beleid van de voorafgaande regeringsperiode. Het zetelaantal van de PvdA groeit, net als bij de coalitiepartner VVD. D66 daarentegen levert veel in. Ondanks dat de PvdA en VVD samen ruimschoots een meerderheid vormen, wordt er toch nogmaals gekozen voor een coalitie van drie partijen, mét D66 erbij. De drie zijn er het erover eens dat Paars I een goede samenwerking is geweest, die ze het liefst doorzetten. Volgens Hans van Mierlo, fractievoorzitter van D66, “is de paarse klus nog niet af.”
Paars II beleeft een goede start en Kok wordt nationaal en internationaal geroemd om het poldermodel. Economisch blijft het goed gaan en belangrijke moderniseringen als de invoering van homohuwelijk en hervorming van de euthanasiewet staan op de agenda. Bijna valt het kabinet in 1999, wanneer een stemming over het correctief referendum in de Eerste Kamer wordt geblokkeerd door VVD-senator Hans Wiegel. Het wetsvoorstel is dan al in de Tweede Kamer met een tweederdemeerderheid goedgekeurd. Vijf VVD’ers dreigen tegen te stemmen, maar Kok weet vier van hen over te halen. Alleen Wiegel stemt tegen, waardoor er geen meerderheid gehaald kan worden. Het is niet alleen een steek in de rug van Kok, maar ook een blunder omdat blijkt dat hij leden van de regeringspartijen niet aan zijn kant kan krijgen. Het kabinet dient zijn ontslag in, maar komt er uiteindelijk toch bovenop en werkt verder aan een nieuw referendumvoorstel.
Is Wim Kok stoffig?
Wim Kok wordt door sommigen gezien als ietwat saai. Hij is tijdens zijn politieke loopbaan gehesen in degelijke pakken, voert een sober beleid en kan nogal ernstig overkomen. Hij heeft wat ouderwetse trekjes: bekend is het fragment waarbij een meisje Kok wegwijs maakt op de computer. Een onbeholpen Kok probeert de computermuis dan als afstandsbediening te gebruiken.
Tijdens een interview krijgt Wim Kok moeilijke vragen voorgeschoteld: Nelson Mandela of Martin Luther King? Wie zijn Linda, Roos en Jessica? Wie is uw voorbeeld?
Toch is diezelfde nuchterheid ook zijn troef. Als minister-president is Kok altijd bereid te zoeken naar een compromis en kritisch naar zijn eigen partij te kijken. Bovendien is hij helemaal niet zo saai als het gaat om het heruitvinden van de PvdA: nog steeds een sociale volkspartij, maar wel met een liberale bijsmaak. Beroemd is Koks uitspraak: “Het afschudden van ideologische veren is voor een politieke partij (…) in bepaalde opzichten ook een bevrijdende ervaring.”
De on-onderhandelbare strijdpunten van de jaren zeventig? Daar doen we niet meer aan.
Hoe eindigt de politieke loopbaan van Kok?
2001 en 2002 zijn twee hele zware politieke jaren voor Wim Kok. Het huwelijk tussen Willem-Alexander en Máxima leidt tot een politieke crisis, wanneer blijkt dat Jorge Zorreguieta – de vader van Máxima – mogelijk direct of indirect betrokken is geweest bij het dictatoriale regime van de Argentijnse president Jorge Videla. Omdat de regering toestemming moet geven voor koninklijke huwelijken, komt Kok in een lastig parket te zitten. Kok laat in het geheim onderzoek doen naar Zorreguieta en stuurt diplomaat Max van der Stoel er op af om Jorge ervan te overtuigen om niet aanwezig te zijn bij het huwelijk. Jorge stemt in en de crisis loopt met een sisser af.
Kok spreekt na 9/11 de pers toe: “deze gebeurtenissen kunnen in de jaren die komen een diepe doorwerking hebben.”
Ook daarna volgt veel kritiek op het kabinet, niet in het minste aangewakkerd door de opkomst van populaire nieuwkomer Pim Fortuyn. Die schrijft het boek De puinhopen van acht jaar Paars als aanklacht tegen de twee kabinetten-Kok. Wanneer Fortuyn op 6 mei 2002 vermoord wordt – de eerste politieke moord in eeuwen – heerst er grote onrust. Gecombineerd met spanningen als gevolg van de terreuraanslagen op 11 september in Amerika, verdwijnt het vertrouwen in Paars II. De gemeenteraadsverkiezingen wijzen er al op dat de PvdA een flinke verkiezingsnederlaag te wachten staat. Uiteindelijk doet een onderzoeksrapport over de gebeurtenissen in Srebrenica het kabinet definitief de das om. Kok en diverse andere politici nemen hun politieke verantwoordelijkheid en dienen hun ontslag in. Zo valt enkele weken voor de verkiezingen van 2002 het kabinet-Kok II. Het is niet alleen het einde van de politieke carrière van Kok, maar ook het begin van een identiteitscrisis binnen de PvdA.
“Wim Kok is voor mij de sociaaldemocraat van de daad.”
Wat heeft Wim Kok na 2002 gedaan?
Na zijn aftreden blijft het enkele maanden stil, totdat Kok toetreedt tot de raad van commissarissen van onder andere KLM, ING en Shell. Het zijn functies die hem veel kritiek opleveren. Bestuurders van grote bedrijven worden voorheen nog door hem “ordinaire zakkenvullers” genoemd. Bij ING pakt hij niet alleen zelf een groot salaris, hij stemt ook in met salarisstijgingen voor de top van het bedrijf. Wat hij tijdens zijn politieke carrière “exhibitionistische zelfverrijking” noemt, acht hij nu een hoognodige beslissing, om talentvolle topmensen in Nederland te houden.
Een carrière na de politiek is vaak niet makkelijk. Ook Kok loopt tegen een hoop kritiek aan.
Daarnaast is hij van 2009 tot 2013 voorzitter van de Club van Madrid: een organisatie van voormalige staatshoofden. Samen willen zij wereldwijd de democratie bevorderen.
Ja zeggen en nee bedoelen, dat bevalt me dus niet.
Wim Kok is op 80-jarige leeftijd overleden in oktober 2018 aan de gevolgen van een hartkwaal.
In het kort:
Wim Kok is geboren op 29 september 1938 en groeit op in een arbeidersgezin.
Na een studie bedrijfskunde is Kok eerst jarenlang werkzaam bij vakbonden NVV en FNV. Daar is hij een bevlogen bestuurder die opkomt voor de rechten van arbeiders.
In 1985 begint de politieke carrière van Wim Kok. Hij belandt als tweede op de lijst bij de PvdA en is een jaar later al fractievoorzitter en oppositieleider.
Wim Kok wordt in 1994 minister-president van het eerste paarse kabinet, in een coalitie met de VVD en D66. Samen houden zij het twee regeringsperiodes vol, tot 2002.
Na een rapport over de gebeurtenissen in Srebrenica neemt Kok zijn politieke verantwoordelijkheid en treedt hij af. Wim Kok is op 80-jarige leeftijd overleden in oktober 2018 aan de gevolgen van een hartkwaal.
En je weet het!
Anderen het laten weten?