Hoe werd het Wilhelmus ons volkslied?

Het is dinsdag 6 september 1898. De jonge prinses Wilhelmina – ze is dan krap een week achttien jaar oud – wordt beëdigd tot Koningin der Nederlanden. De muziek die hierbij gespeeld wordt is bijzonder: een uitvoering van het Wilhelmus, ons volkslied-in-wording. Op dat moment in 1898 is het lied ‘Wien Neêrlands bloed’ nog het nationale lied. Hoe is het Wilhelmus dan toch ons volkslied geworden?

In 1817 wordt 'Wien Neêrlands bloed' weliswaar officieel benoemd tot volkslied, toch krijgt het nog geen voet aan de grond. Dit verandert op het moment dat België zich wenst af te scheiden van de Nederlanden, in 1831. Het lied krijgt een plaats in een soldatenliedboek (met de treffende naam: Kun je nog zingen, zing dan mee) en het zorgt voor gevoelens van saamhorigheid bij de Nederlanders.

Vaak ook wordt er naar contrafacten gegrepen voor bruiloften en partijen: iemand schrijft een tekst voor het vijfentwintigjarig huwelijksfeest van Tante Mireille en Oom Hans die dan door de aanwezigen wordt gezongen op bijvoorbeeld de wijs van ‘Een eigen huis’ van René Froger, ‘De meeste dromen zijn bedrog’ van Marco Borsato of welke meezinger dan ook.

Alhoewel de tekst van het Wilhelmus door de geuzen is bedacht, is de melodie eigenlijk Frans. De melodie komt namelijk van het lied ‘Van Chartres’ en gaat over de belegering van Chartres in 1568 door de Hugenoten. Het Wilhelmus zelf heeft hier niet zoveel mee te maken. Even na dit liedje over Chartres, wat dus een populair wijsje is geworden in de jaren hierna, duikt plots het volgende in een geuzenliedboekje op. Zo staat er in Een nieu Guese liede boecxken uit 1576:

Vvilhelmus van Nassouwe
Ben ick van Duytschen bloet,
Den Vaderlant ghetrouwe
Blijf ick tot inden doot:
Een Prins van Oraengien
Ben ick vrij onuerueert,
Den Coninck van Hispaengien
Heb ick altijt gheeert.

Dit boek is vervolgens vele malen herdrukt in de Nederlanden. In latere bronnen staan ook verschillende liederen met de aanwijzing “op de wijze van het Wilhelmus”, dat betekent dat het toentertijd in ieder geval een bekende melodie is geweest.

Het Wilhelmus is vervolgens mondeling overgeleverd. Wat er dan gebeurt is dat het lied langzaamaan verandert qua tekst en melodie. Stel je bijvoorbeeld voor dat je een verhaal vertelt aan een persoon en vraagt of deze persoon dit verhaal weer verder door kan vertellen. Wanneer je dan dit tweede verhaal hoort, zal het net een beetje anders zijn dan de eerste keer dat je het verhaal vertelde. Als je dit nu voorstelt voor een lied dat honderdvijftig jaar lang is doorverteld, dan is voor te stellen dat er een wildgroei aan verschillende Wilhelmusversies is ontstaan. Dit werkt de acceptatie van het Wilhelmus als volkslied een beetje tegen, want als volkslied wil je een lied hebben dat door álle Nederlanders wordt gedeeld en niet een lied dat in iedere plaats anders wordt gezongen. Daarnaast wordt het lied rond 1815 ook nog sterk gezien als een lied van de prinsgezinden.

Ook de verdere opkomst van het Wilhelmus brengt de positie van het officiële volkslied aan het wankelen. In de negentiende eeuw is het mode om de volkstradities opnieuw te onderzoeken en proberen vast te stellen wat echte, authentieke cultuur was. Er ontstaat grote belangstelling voor volksverhalen en volksliederen. Bekende voorbeelden hiervan zijn mensen als de dichter Johann Gottfried von Herder, die op zoek gaat naar de ware identiteit van het Duitse volk, of de gebroeders Grimm, die oude Duitse volksverhalen- en sprookjes opnieuw optekenen, waaronder Assepoester, Hans en Grietje en De Wolf en de zeven geitjes.

Dezelfde belangstelling voor oude verhalen en liederen is er ook in Nederland. Zo is er de theoloog A.D. Loman sr. die een liedboekje met oud-Nederlandse liederen opnieuw uitgeeft. Dit boekje is afkomstig uit 1626, wat dus vijftig jaar na de oudste Wilhelmusbron is, en was van de hand van ene Adrianus Valerius. De heruitgave van de theoloog komt in handen van een Oostenrijkse muziekwetenschapper, Eduard Kremser, die het bewerkt en in concertzalen uit laat voeren. Deze bewerking heeft weinig van doen met de manier van zingen zoals in de tijd van Valerius gebruikelijk was: het wordt in plaats van een bijna dansachtig lied, verheven tot een statig kerkgezang, wat erg goed past in de smaak van de negentiende eeuw. Zoals te horen in het filmfragment van Wilhelmina, is de manier van zingen veel statiger en plechtiger dan hoe het Wilhelmus nu doorgaans gezongen wordt.

Deze versie van Valerius en Kremser wordt erg populair en drukt zich door als de dominante Wilhelmusversie: het wordt onderwezen op scholen en doorbreekt daardoor het probleem van de vele versies en heeft het plechtstatige dat ontbrak in de versie van Tollens.

Alhoewel het Wilhelmus zich manifesteert als het officieuze volkslied der Nederlanden, duurt het toch nog tot 1932 voor het ook het officiële volkslied wordt.  Het is dan richting het buitenland een onhoudbare situatie: een onofficieel volkslied en een niet langer geaccepteerd officieel volkslied, het wekt een slordige indruk. Hierdoor besluit de ministerraad toch tot een officiële wijziging. Na een geschiedenis van 356 jaar wordt dan toch het Wilhelmus ons officiële volkslied.

Toch betekent het feit dat het Wilhelmus onze nationale hymne is nog niet dat we het lied allemaal uit volle borst mee kunnen zingen.

De tekst van het Wilhelmus is hier te vinden.

Het lied is vijftien coupletten lang. De eerste letters van de coupletten vormen samen de naam  W I L L E M   V A N   N A S S O V.

De V is eigenlijk een U en de coupletten twaalf en dertien beginnen tegenwoordig met een Z in plaats van een S. Maar uiteindelijk staat er dus Willem van Nassou. Een gedicht waarin de eerste letters samen weer een woord of zin vormen wordt een acrostichon genoemd.