Beatrix: een afstandelijke of perfecte koningin?

Het zeventiende-eeuwse paleis in Baarn is ook de plek waar Beatrix haar jeugd doorbrengt. Juliana en Bernard hebben de zogenaamde Baarnse vleugel verbouwd tot hun eigen appartement: huiselijk en vooral heel gewoon.

Want dat is wat Juliana graag wil voor haar gezin: ‘gewoon’, zuinig en sober leven. Ze weigert bijvoorbeeld iets weg te gooien dat gerepareerd kan worden en wil geen exclusieve spullen die ‘gewone’ mensen ook niet kunnen kopen.

De oorlog in Canada
De idyllische familiefilmpjes die Bernhard maakt tijdens de jaren dat Beatrix opgroeit, bevestigen het beeld van een gewoon huishouden. We zien een gelukkig gezin met veel huisdieren, verjaardagspartijtjes en picknicks. Ook de oorlogsperiode, wanneer het gezin moet vluchten naar Canada, is lieflijk in beeld gebracht.

Beatrix en haar zusjes krijgen in een buitenwijk van de Canadese hoofdstad Ottowa een hele vrije en vooral ‘gewone’ opvoeding. Zo gaan ze naar de openbare school en leert Juliana zelf wassen en strijken. Bovendien doet Juliana haar boodschappen bij de lokale supermarkt, zoals iedere ‘gewone’ moeder.

Maar de films geven een vertekend beeld. Vanaf het begin van de oorlog – Beatrix is dan twee jaar oud – ziet de kroonprinses haar vader en oma nauwelijks, omdat Bernhard en koningin Wilhelmina tijdens de oorlog vrijwel permanent in Londen wonen en werken.

Greet Hofmans drijft bovendien jarenlang een wig tussen Juliana en Bernard. De hofhouding raakt verdeeld: één groep moet net als de prins niks hebben van de Hofmans-kliek rondom Juliana, het andere deel staat achter de koningin en beklaagt zich over het gedrag en de buitenechtelijke escapades van Bernhard.

Beatrix maakt dit alles bewust mee als tiener en krijgt daardoor nauwelijks de kans om te puberen. Het huwelijk van haar ouders is door de affaire voorgoed verstoord en daarnaast staan de monarchie en haar toekomst door hun gedrag op het spel.

Beatrix schaart zich achter haar vader, maar die kan haar ook niet altijd helpen. Hierover zegt ze later in de biografie Beatrix. Dwars door alle weerstand heen: “Je bent als twaalfjarig meisje aan de leeuwen overgeleverd. En in die fase loopt je vader achter de meiden aan.”

Net als Bernhard heeft Beatrix behoefte aan een zekere afstand tussen de koninklijke familie en het personeel. Zo wenst ze vanaf haar veertiende dat ze op de manege ‘Koninklijke Hoogheid’ wordt genoemd, tot afgrijzen van Juliana die iedereen aan het Hof als familie beschouwt.

Leerachterstand
Ondertussen zit Beatrix totaal niet op haar plek op de school waar ze naartoe gaat. Juliana heeft voor haar kinderen de experimentele Werkplaats Kindergemeenschap uitgekozen. Kleuters en achttienjarigen krijgen hier samen antiautoritair onderwijs. “Dat was niet de juiste school voor mij toen ik uit Canada kwam,” zegt Beatrix later. “Ik had discipline nodig.”

Bernhard wil het liefste al zijn kinderen van deze school halen, maar pas als het kabinet zich in de opleiding van de kroonprinses gaat mengen, besluit ook Juliana dat het beter is als Beatrix naar een andere school gaat. Juliana schrijft de directeur van de school: “Evenwel hebben wij moeten constateren dat Trix’ persoonlijkheid in een knoop zat, die wel precies het tegendeel was van de harmonische ontwikkeling die u nastreeft.”

Juliana en Bernhard richten in 1950 een privéklas in voor Beatrix waar ze samen met een geselecteerde groep leeftijdsgenootjes het gymnasium doorloopt. Als blijkt dat ze een flinke kennisachterstand heeft op haar leeftijdsgenootjes verplaatsen Bernhard en Juliana al hun kinderen naar hun eigen privéschool.

De keuze voor de kroon
Tijdens haar studie in Leiden laat Beatrix opnieuw blijken dat ze haar leven gescheiden wil houden van de ‘gewone’ mensen. Ze eist ook van haar medestudenten dat ze haar niet tutoyeren en aanspreken met Koninklijke Hoogheid. Slechts een selecte groep vrienden mag haar ‘Trix’ noemen.

Beatrix is 23 jaar oud als ze afstudeert. Volgens de Grondwet is ze dan al vijf jaar beschikbaar voor het koningschap, maar ze twijfelt of ze die toekomst wel wil. “Het idee dat je dat móést doen en de druk die dat op iemand legt, de enorme verantwoordelijkheid. Ik vond het ook niet helemaal eerlijk [...] Er was een moment dat ik zei: nu moet ik kiezen of ik het doe of niet doe [..] Een moment waarop ik in mezelf heb gezegd: ik aanvaard dit en ik zal mijn best er voor doen,” vertelt ze in 1988 in een interview.

Na haar afstuderen geeft Beatrix een inspirerende lezing over ontwikkelingshulp die leidt tot de oprichting van een Europese Werkgroep voor vrijwilligerswerk. Als een aardbeving Iran treft in de zomer van 1962 staat Beatrix met haar werkgroep klaar om te helpen. Vanuit haar nieuwe – eigen – woning in kasteel Drakensteyn roept ze jongeren op om naar Iran te gaan.

Terwijl Beatrix de drijvende kracht is achter deze internationale hulporganisatie herinnert Juliana Beatrix aan haar verplichtingen in Nederland als kroonprinses. Ze moet een geschikte echtgenoot zoeken, het liefst in Engeland of Duitsland. Op oudejaarsavond 1962 ontmoet Beatrix de elf jaar oudere Duitse diplomaat Claus von Amsberg.

Na de officiële bekendmaking van de verloving kalken tegenstanders “Claus d’r aus” op muren in Amsterdam. Maar de climax van het verzet komt op 10 maart 1966, tijdens het huwelijk in de hoofdstad. Beelden van rookbommen tussen de bruiloftsstoet gaan de hele wereld over.

Geen woning, geen kroning
Beatrix erft de koninklijke titel op een moment dat het koningshuis opnieuw zwaar onder druk staat. Dit keer door toedoen van haar vader. Bernhard raakt in 1976 verwikkeld in de Lockheed-affaire[1]: hij neemt smeergeld aan van de gelijknamige vliegtuigfabrikant. Waarom zou iemand die zo rijk is als Bernhard zijn reputatie in de waagschaal leggen voor een miljoen aan smeergeld? Die prangende vraag houdt de Nederlandse samenleving bezig.

Niet alleen het Koninklijk Huis, maar ook het land verkeert in crisis als Juliana officieel de kroon overdraagt aan haar dochter. Het gaat slecht met de economie, hele industrieën gaan failliet en de werkloosheid stijgt even hard als de huizenprijzen.

Als Juliana volkomen onverwacht op de 42ste verjaardag van Beatrix aankondigt dat ze over drie maanden gaat aftreden, schrikt de burgemeester van de hoofdstad flink. Amsterdam, waar de troonswisseling moet plaatsvinden, kampt met een groot krakersprobleem.

Onvermijdelijk explodeert de situatie tijdens de kroning van Beatrix. De zesduizend politieagenten kunnen niet voorkomen dat vanuit het idee “geen woning, geen kroning” een ongekende stadsoorlog uitbreekt met 270 gewonden als gevolg.

Afstand tussen koningin en het volk
De afstand die Beatrix als prinses al creëert tussen haar privéleven en haar koninklijke titel behoudt ze ook als koningin. Ze wil de ceremoniële, plechtstatige en professionele kant van het ambt in ere herstellen en neemt direct een afstandelijke houding tegenover de media aan. 

Ze trekt ook de teugels bij de Rijksvoorlichtingspers (RVD) strakker aan. Tijdens haar regeerperiode komt de roddelpers in een ramp tempo opzetten die de verhoudingen tussen het Koninklijk Huis, de pers en de samenleving nog meer op scherp zet.

Deze houding van Beatrix leidt in 2005 ook tot de mediacode[2]: leden van het Koninklijk Huis mogen vanaf dat moment niet meer met camera’s worden gevolgd als ze niet hun officiële functie uitvoeren.

Bovendien stelt Beatrix met de mediacode speciale regels op voor minderjarige leden van het koningshuis, bijvoorbeeld tijdens hun schooltijd. Fotografen die de code schenden sluit het Koninklijk Huis uit van officiële mediamomenten en zij kunnen rekenen op juridische stappen.

De onrust in de Nederlandse multiculturele samenleving groeit ondertussen gestaag aan het begin van de 21e eeuw. Opmerkelijk is dat Beatrix het probleem van onbegrip tussen verschillende culturen al vlak voor haar inhuldiging in 1980 op de kaart zet: “Ze komen met andere achtergronden hier binnen, hele andere verwachtingen en andere leefgewoontes.”

“Daar moeten wij voor open staan, dat serieus nemen. Wij verwachten wel dat zij zich bij ons aanpassen, dat zij zich maar invoegen in onze maatschappij. Ik vind dat wij daar samen wel iets tegenover kunnen stellen, moeten stellen. Anders wordt het een heel groot probleem.”

Máxima en Mabel
De situatie in de samenleving escaleert met twee politieke moorden en de aanslagen op 11 september 2001. Het privéleven van Beatrix komt in die tijd ook zwaar onder druk te staan. Prins Claus wordt ernstig ziek en overlijdt in 2002. Vlak daarna volgen de Máxima- en Mabel-affaires. Zijn zij wel geschikte huwelijkspartners voor de prinsen van Oranje?

Máxima groeit snel uit tot het meest populaire lid van de koninklijke familie. Net als prins Claus overigens, want wanneer Nederland zich eind jaren zestig eenmaal heeft neergelegd bij het feit dat de prins Duits is, groeit hij uit tot het meest geliefde lid van het koningshuis.

Een moderner koningshuis
Ondanks de populariteit van individuele leden van het koningshuis komt de monarchie als geheel vlak na de eeuwwisseling ter discussie te staan. Moet de afstand tussen het staatshoofd en de politiek niet veel groter zijn, en zelfs: heeft Nederland eigenlijk wel een koningshuis nodig?

Thom de Graaf[4] werpt als eerste deze kwestie op in de Tweede Kamer, maar premier Wim Kok parkeert de kwestie. Toch stelt de jongerenafdeling van zowel de PvdA, D66 als de VVD de hele monarchie ter discussie.

Beatrix geeft open en bloot toe dat het haar niet uitmaakt of ze populair is, maar dat ze wel vreest dat haar ambt beschadigd raakt. Ze wil het “ongeschonden in alle waardigheid” doorgeven aan haar zoon. Daarbij is ze wel kritisch op zichzelf: “Wat ik voor mezelf heb gedaan is toch eens heel kritisch kijken naar hoe de samenleving in de laatste twintig jaar veranderd is en hoe ik daarin functioneer.”

Dit resulteert erin dat Beatrix haar kersttoespraak – na het jarenlang geweigerd te hebben – vanaf december 2000 voor het eerst voor de camera uitspreekt. Want de samenleving is veranderd: veel meer mensen kijken tv en het aantal dat naar de radio luistert is sterk afgenomen. En de monarchie moet mee aan de modernisering.

Beatrix uit de regering?
Onder de kabinetten van Jan Peter Balkenende weet Beatrix de weerstand te doorstaan, maar in aanloop naar de eerste regering van Mark Rutte verandert dit. De PVV slaat een ongekend harde toon aan tegenover het koningshuis.

Geert Wilders wil Beatrix “als een haas uit de regering”[5] zetten, omdat ze de PVV in haar kersttoespraak van 2007 zou hebben bekritiseerd. In die toespraak zette Beatrix zich af tegen de verharde verhoudingen in de samenleving en het over één kam scheren van bevolkingsgroepen.

Ondertussen weigert ook een steeds groter deel van de samenleving de privileges van de Oranjes te accepteren. Moet die uitkering die de Oranjes krijgen wel zo hoog zijn? Zijn dat luxe vakantiehuis en die geldverslindende verbouwingen van paleizen echt nodig?

Het gevolg van alle discussies rondom het koningshuis is dat Beatrix in aanloop naar Rutte-I (VVD, CDA en PVV) voor het eerst niet betrokken is bij de formatie.

Wat doet Beatrix sinds ze weer prinses is?
2012 is opnieuw een rampjaar voor Beatrix. Haar tweede zoon Friso raakt in een coma na een ernstig ski-ongeluk. Een jaar later kondigt Beatrix aan dat ze gaat aftreden. Op 30 april 2013 draagt ze haar werkzaamheden over aan haar oudste zoon en schoondochter. Maar niet alles, Beatrix werkt nog steeds. Zo nu en dan vertegenwoordigt ze het land en het Koninklijk Huis bij een opening, onthulling of bezoek.

“En telkens ontmoet ze dan Nederlanders die zichzelf nog altijd even moeten inprenten: prinses, geen koningin, prinses”, schrijft biografe Jutta Chorus. Dat typeert de manier waarop ze die 33 jaar lang koningin is geweest. Beatrix’ leven draait om haar ambt en het volk, en “ook al kan zij de Nederlanders maar moeilijk doorgronden en andersom”, ze blijft voor veel Nederlanders de koningin: afstandelijk, maar zeer betrokken en professioneel.