Hoe ontstond de spoorlijn?
Hoe ontstond de spoorlijn?
Laatste update: 27-11-2023
Plots is Nederland een stukje kleiner. Tussen Amsterdam en Haarlem wordt in 1839 de eerste spoorlijn geopend waarop een lawaaierige en stomende trein met een ongekende snelheid van veertig kilometer per uur door de weilanden raast. Hoe is die eerste spoorlijn eigenlijk ontstaan? En welke veranderingen brengt deze ontwikkeling met zich mee?
Redacteur: Niek van Lent
De komst van de stoomtrein maakt Nederland een stuk kleiner. De hele aflevering zien? Kijk op NPO Start.
Wanneer wordt stoomkracht uitgevonden?
Als water kookt ontstaat er stoom. Stoom heeft een enorme kracht: het kan machines laten draaien, treinen laten rijden en schepen laten varen. De stoommachine die dit mogelijk maakt, is door meerdere mensen ontworpen en wordt stukje bij beetje verbeterd. Het is de Schot James Watt die de structurele gebreken verhelpt en van de stoommachine een economisch rendabel apparaat weet te maken. De eerste machine van Watt wordt in 1777 in gebruik genomen om water uit een mijn te pompen. Zijn bijdrage aan de uitvinding is vereeuwigd door zijn naam toe te kennen aan de eenheid van energie per tijdseenheid: Watt.
James Watt (1736 - 1819).
Vanaf 1800 verrichten stoommachines veel van het zware werk in Europa. Dankzij de stoommachine gaat in fabrieken het werk opeens veel sneller. Stoomtreinen en stoomschepen kunnen snel en gemakkelijk mensen en spullen vervoeren. Ook kunnen stoomgemalen in korte tijd grote meren droogleggen.
Stoomgemaal De Cruquius is gebruikt om het Haarlemmermeer droog te leggen. De machine kan in één slag 64.000 liter water omhoog pompen.
Deze ommekeer van handwerk naar stoomgedreven machines maken grote gemechaniseerde fabrieken mogelijk. Dat heeft niet alleen voordelen: de machines doen voortaan het zware werk, maar het lichte werk dat overblijft wordt vaak door kinderen gedaan. Pas in 1874 zal er een wet komen die kinderarbeid verbiedt.
De eerste stoomlocomotief is ontworpen door de Britse uitvinder Richard Trevithick en wordt in 1804 in gebruik genomen bij een ijzermijn in Wales. Deze ‘vader van de spoorlijn’ ontwerpt een trein (zonder naam) die ongeveer acht kilometer per uur rijdt. De trein heeft nog een hoop kinderziektes: de locomotief is bijvoorbeeld te zwaar voor de rails die daardoor geregeld breken.
In 1814 verhelpt de Britse ingenieur George Stephenson de structurele gebreken en ontwerpt hij de locomotief de Blücher, waarmee op een spoor van bijna dertien kilometer lang kool uit de mijnen kan worden vervoerd. Pas in 1829 ontwerpt hij stoomlocomotief de Rocket die ook passagiers kan vervoeren. Tussen Liverpool en Manchester rijdt in 1830 de allereerste stoomtrein op een vast traject waar reizigers een kaartje voor kunnen kopen.
Klokhuis toont hoe een ritje met de stoomtrein eruitziet. De hele aflevering zien? Kijk op NPO Start.
Wat is de eerste spoorlijn van Nederland?
Op 20 september 1839 wordt de eerste spoorlijn van Nederland feestelijk geopend. Twee locomotieven, De Arend en De Snelheid, trekken met een snelheid van veertig kilometer per uur in een half uur negen personenwagons van Amsterdam naar Haarlem.
Een ticket voor de trein op het eerste traject.
Veel mensen vinden het maar niets: het gaat veel te hard en met veel te veel lawaai. Tegenwoordig rijden de meeste treinen wel honderddertig kilometer per uur en hogesnelheidstreinen zelfs meer dan vierhonderd. Desalniettemin gaat de stoomtrein voor die tijd snel – tot 1839 is het snelste vervoermiddel de paardenkoets met zo’n veertien kilometer per uur en de trekschuit gaat zelfs maar half zo snel.
De eerste Nederlandse stoomlocomotief in beeld.
Twee locomotieven, De Arend en De Snelheid, rijden met een snelheid van veertig kilometer per uur in een half uur van Amsterdam naar Haarlem.
Aanvankelijk zijn veel mensen nog bang voor de trein. Is die nieuwigheid wel nodig en is het wel veilig? In het begin van datzelfde jaar is bij Gent nog de stoomketel van een vertrekkende trein uit elkaar gespat. Dat belooft toch niet veel goeds. Velen vinden de trekschuit al een prima vervoersmiddel.
Koning Willem I wil Nederland tot grote economische bloei brengen. Daarom investeert hij in infrastructuur.
Het vertrek van de eerste Nederlandse trein zorgt voor veel bekijks. De trein vertrekt van een tijdelijk station net buiten Amsterdam. Het Centraal Station zal pas vijftig jaar later opengaan, in 1889. Het duurt ook even voordat de aanleg van andere spoorlijnen goed op gang komt. Maar na 1860 gaat het snel. Rond 1900 ligt er zelfs meer spoor in Nederland dan tegenwoordig. De trein is dan het belangrijkste vervoermiddel van Nederland geworden.
De eerste trein op het vasteland van Europa rijdt al in 1835, tussen Brussel en Mechelen. Omdat Koning Willem I België pas in 1839 de onafhankelijkheid toekent zou je dit traject als de eerste spoorlijn van ‘de Nederlanden’ kunnen zien. In werkelijkheid komen de Belgen in Brussel echter in 1830 – vijf jaar voor het spoor tussen Brussel en Mechelen – al in opstand tegen de koning en claimen zij al zelfstandigheid.
Feestelijke inwijding van de spoorlijn tussen Amsterdam en Haarlem (1839).
Welke veranderingen brengt de stoomtrein?
Reisgemak
Het is tegenwoordig bijna niet meer voor te stellen wat voor enorme veranderingen de trein teweeg heeft gebracht in de Nederlandse samenleving. Voor de komst van het spoor was reizen bijzonder tijdrovend, voor de meeste mensen duur, en soms zelfs gevaarlijk. In Nederland is de trekschuit vanaf 1600 veelgebruikt omdat Koning Willem I meer gelooft in kanalen en vervoer over water. Daarom worden er tussen belangrijke steden speciale ‘trekvaarten’ gegraven. Dit zijn speciale kanalen met zo min mogelijk bochten en een zogeheten ‘jaagpad’ ernaast voor het trekpaard.
Vanaf 1700 zie je ook steeds meer paardenkoetsen door Nederland rijden. Die gaan sneller, maar ze hobbelen vaak heel erg. De komst van de trein zorgt ervoor dat zowel trekschuiten als paardenkoetsen uit Nederland verdwijnen.
Een portrettering van de trekschuit tussen Amsterdam en Haarlem door Reinier Nooms (1652 - 1654).
De verbeterde verbindingen en het reisgemak dragen veel bij aan de eenwording van Nederland: mensen uit verschillende streken krijgen meer contact en de staat kan het nationale territorium beter organiseren. De trein maakt Nederland kleiner: uit het oosten kun je makkelijker op bezoek in het westen. Of vanuit het noorden naar het zuiden. Of andersom. De trein reist prettig, zeker met een eersteklaskaartje. De tweede- en derdeklasrijtuigen hebben eerst nog geen ramen en zijn stukken minder comfortabel.
Het klassensysteem uit de maatschappij is ook in de treincoupés terug te vinden. De hele aflevering zien? Kijk op NPO Start.
Het landschap
Vóór de bouw van alle spoorlijnen kun je meestal kilometers ver kijken zonder dat je veel bebouwing ziet. Ergens staat nog wel een boerderij, een weggetje, een kerktorentje aan de horizon. Door de komst van de trein en de bijbehorende spoorlijnen begint het landschap te veranderen. Veel land is te drassig om zomaar spoorrails op te kunnen leggen. Door heel Nederland worden spoordijken en spoorbruggen aangelegd
Tijd
Eeuwenlang bepalen steden zelf hoe laat het is. Kerktorens in Den Haag staan bijvoorbeeld vroeger dan in Zwolle. Voor een landelijke dienstregeling is dat nogal onhandig. Daarom wordt in 1909 de standaardtijd ingevoerd: overal in Nederland wijzen klokken dezelfde tijd aan
De klok is niet meer weg te denken van de treinstations
Industrialisatie van Nederland
Het spoorwegennet geldt als voorwaarde voor de industrialisatie van Nederland, die pas na 1870 goed van de grond komt. Grondstoffen, producten en ook arbeiders moeten immers vervoerd worden. De industrialisatie draagt op haar beurt weer bij aan de verdere uitbouw van het spoorwegennet. In het begin van de twintigste eeuw heeft Nederland een dicht net van spoorwegen. Vanaf de jaren dertig worden echter veel lijnen, vooral de buurtspoorwegen, gesloten.
De spoorwegkaart van Nederland in 1868.
Alle spoorlijnen worden in 1938 ondergebracht bij een nationale organisatie: de NV Nederlandse Spoorwegen. Deze instantie is tot de reorganisatie van 1995 eigenaar van de Nederlandse railinfrastructuur en ook alle diensten die hierop worden uitgevoerd. Na 1995 komt het onderhoud, aanleg en beheer van het spoor in handen van de afsplitsingen Railinfrabeheer, Railned en Railverkeersleiding – die in 2005 fuseren tot ProRail. De NS wordt verzelfstandigd, maar de Nederlandse Staat is nog altijd de enige aandeelhouder van het bedrijf.
Van stoom tot stroom: 125 jaar Nederlandse spoorwegen.
Gebeuren er ook ongelukken met de trein?
Mens en dier moeten flink wennen aan het lawaaiige en rokende monster. Er gaan spookverhalen rond dat de koeien geen melk meer geven, of juist zure melk. Ook stellen sommigen dat de mens zo’n grote snelheid niet kan overleven. De angsten voor het nieuwe gevaarte worden in enkele gevallen bevestigd.
Niet iedereen heeft evenveel vertrouwen in deze nieuwe vorm van reizen. De hele aflevering zien? Kijk op NPO Start.
Zelfs tijdens de eerste rit van de Rocket valt er een dode. Het parlementslid William Huskisson komt naar de opening kijken maar wordt tijdens een tussenstop door de trein doodgereden. Hij gaat daardoor de geschiedenisboeken in als de eerste persoon die is omgekomen bij een spoorwegongeval met een passagierstrein.
Ook in 1895 gaat het mis, op station Montparnasse in Parijs. Een machinist wil vertraging goedmaken en remt te laat. De trein rijdt door het stootblok en van een verhoogd spoor af. Er vallen een dode en vijf zwaargewonden.
Op het station Montparnasse rijdt de trein van een verhoging af.
Het ergste treinongeluk van Nederland gebeurt op 8 januari 1962. In de dichte ochtendmist botsen in Utrecht bij Harmelen op een kruising van het spoor twee passagierstreinen op elkaar. Er vallen 93 doden en 52 gewonden.
Een ravage na het treinongeluk in Harmelen.
Gelukkig behoren treinongelukken tot de uitzonderingen. Zeker sinds de treinen zijn uitgerust met Automatische Treinbeveiliging (ATB). Per gereisde kilometer is de trein veel veiliger dan de auto en de fiets. Alleen het vliegtuig is nóg veiliger.
In het kort
De stoomtrein is mogelijk door de uitvinding van de stoommachine. De eerste echte stoommachine is in 1777 ontworpen door de Schot James Watt.
De eerste stoomtrein wordt in Wales in 1804 gebruikt bij een ijzermijn. Pas in 1830 rijdt tussen Manchester en Liverpool de eerste echte passagierstrein, ontworpen door George Stephenson.
In 1839 wordt de eerste spoorlijn van Nederland geopend. Twee locomotieven trekken met een snelheid van veertig kilometer per uur in een half uur negen personenwagons van Amsterdam naar Haarlem.
De trein vervangt de paardenkoets en de trekschuit. Reizen is voortaan stukken sneller en comfortabeler. Door de komst van de trein kan Nederland industrialiseren, dat is in het landschap terug te zien.
En je weet het!
Anderen het laten weten?
