Hoort Turkije bij Europa?
Hoort Turkije bij Europa?
Laatste update: 06-07-2024
Al sinds 1968 zijn de Turken verloofd met de EU, maar het komt maar nooit tot een echt huwelijk. In deze knipperlichtrelatie wil Turkije graag een datum vaststellen voor de bruiloft, maar Europa blijft koudwatervrees houden en zich afvragen of ze eigenlijk wel zo goed bij elkaar passen. Ondertussen voelt Turkije zich de afgewezen minnaar. Worden ze ooit in de echt verbonden?
Redacteur: Gülhan Demirci
Wat is Europa?
De Europese regels over toetreding tot de Europese Unie zijn helder: elk Europees land dat voldoet aan de door de Europese Unie vastgestelde criteria en akkoord is met de uitgangspunten van de Europese Unie kan lid worden. Het probleem is alleen dat er nooit duidelijk is aangegeven wat een ‘Europees’ land is; waar beginnen de grenzen van Europa en waar houden ze op?
'Europa' is in ieder geval niet alleen een groep van landen op de wereldkaart waarvan de buitenste landen de grens van Europa vormen. Volgens de Europese uitgangspunten hoort bij Europa ook een manier van denken over 'de menselijke vrijheid, democratie, rechtsstaat en mensenrechten.' Maar ook deze ‘gemeenschappelijk gedeelde beginselen’ zoals dat zo mooi genoemd wordt in EU verdragen, laten niet duidelijk zien wat 'Europa' is en welke landen daarbij horen.
Wel duidelijk is dat er meer verschillen dan overeenkomsten zijn tussen wat Europeanen onderling belangrijke waarden vinden. Dat is te zien in de Europese Waardenatlas die eens in de negen jaar wordt gemaakt. Daaruit blijkt dat bijvoorbeeld Nederlanders meer aan mensenrechten hechten dan Polen. omgekeerd is in Polen religie belangrijker dan in Nederland.
Kruispunt zet wat normen en waarden uit verschillende Europese landen op een rijtje. "Vrouwen willen eigenlijk het liefst huisje, boompje, beestje. Dat denkt zestig procent van de Europeanen."
Is er een gezamenlijke geschiedenis?
De band tussen Europa en Turkije gaat heel ver terug. Want al ligt het huidige Turkije niet meer in Europa (behalve een klein gedeelte bij Istanbul), het zwaartepunt van het vroegere Ottomaanse Rijk bevindt zich honderden jaren in Zuidoost-Europa, zo’n beetje waar nu Griekenland en de overige Balkanlanden liggen. Er is over en weer veel handel (vooral in de vroeg Ottomaanse periode tot ongeveer 1883) en ook cultureel is er beïnvloeding. Wolfgang Amadeus Mozart heeft zich laten inspireren door Ottomaanse muziek bij het componeren van Rondo alla Turca en Rembrandt schilderde het bekende schilderij, De Turk.
De Turk van Rembrandt
In de Renaissance is het Ottomaanse Rijk nog een sterk en uitgestrekt rijk en boezemt de Europeanen respect maar ook angst in. Tegen de negentiende eeuw is Europa veel sterker geworden dan het Ottomaanse Rijk en zijn zowel de angst als het respect verdwenen; het Rijk wordt steeds meer gezien als een barbaars rijk dat (cultureel) minderwaardig is. Andersom kijken de Ottomanen (en later de Turken) naarmate ze meer aftakelen juist met veel bewondering naar Europa en proberen er aansluiting bij te krijgen.
Waarom wil(de) Turkije bij Europa horen?
Iedereen wil altijd bij de sterkeren horen, of ze nadoen, want blijkbaar doen ze iets goeds waardoor ze als de superieure naar voren komen. Zo denken de Osmanen ook als ze tegen het eind van de negentiende eeuw steeds zwakker worden. Hoe kan het dat wij zo zwak zijn en Europa zo sterk, is de grote vraag. Om daar verandering in te brengen beginnen ze hervormingen door te voeren naar Europees voorbeeld. Europa (Verenigd Koninkrijk, Frankrijk, Rusland, Duitsland) is ondertussen bezig met bedenken hoe ze het Ottomaanse Rijk kunnen verdelen zonder de onderlinge machtsverhouding te verstoren. Deze 'Oosterse kwestie' maakt het Rijk steeds meer tot speelbal van Europa.
Met de Eerste Wereldoorlog (1914-1918) komt er een definitief einde aan het Ottomaanse Rijk dat aan Duitse kant mee vocht, en dus bij de verliezers hoorde.
Tijdens de Eerste Wereldoorlog hebben grote veldslagen plaatsgevonden tussen de geallieerden en het Ottomaanse Rijk.
In het Verdrag van Sèvres verdelen de geallieerden de restanten van het rijk. Het verdrag wordt door de Turken gezien als een totale vernedering en ze weigeren te tekenen. De onvrede groeit en leidt tot een nationale opstand. Met deze Onafhankelijkheidsoorlog verjagen ze de Britten, Fransen en Grieken en in 1923 wordt de Turkse Republiek gesticht, met Mustafa Kemal Atatürk als eerste president. Het wantrouwen tegen Europa is ontzettend groot en de Turken voelen zich totaal verraden maar ondanks dat blijft de bewondering voor Europa. Atatürk en de intellectuelen in die tijd blijven ervan overtuigd dat Turkije alleen kan blijven bestaan als het zich niet op het oosten en de islam richt maar seculier en westers wordt. Alle nieuwe wetten en hervormingen zijn erop gericht om te moderniseren en aansluiting bij Europa te krijgen.
Mustafa Kemal Atatürk, de eerste president van Turkije, hier met hoed in de hand.
Wat zijn de eerste stappen richting Europese integratie?
Het Turkse moderniseringsproces krijgt na de Tweede Wereldoorlog een steuntje in de rug door het Marshallplan. De Verenigde Staten geven geld en militaire steun voor de wederopbouw van Europa. Ook Turkije krijgt flink wat geld omdat de Amerikanen doodsbang zijn dat het land dat grenst aan communistisch Rusland anders onder Russische invloed komt. De strategische ligging ervan maakt het ook een geschikte buffer tussen Rusland en het Westen.
George Marshall, minister van Buitenlandse Zaken en bedenker van het Marshallplan (rechts) met toenmalig president Truman.
Het gaat economisch niet goed met Turkije en het land kan het geld goed gebruiken, maar het Marshallplan heeft ook een belangrijke emotionele waarde: het is een bewijs dat ze bij het ‘westerse kamp’ horen. Als ze in 1952 worden toegelaten tot de NAVO wordt het gevoel dat ze een onderdeel zijn van het westen verder bevestigd. Voor de NAVO is Turkije een uitstekende bondgenoot. Het ligt vlak bij Rusland en is een perfecte uitvalsbasis, het land heeft een van de grootste legers binnen de NAVO met een enorm potentieel aan materieel en soldaten en het vormt zoals gezegd een goede buffer tussen het westen en Rusland. Deze strategische ligging blijft ook in latere tijden van groot belang.
NAVO-opperbevelhebber Matthew B. Ridgway arriveert op het vliegveld van Ankara voor een zesdaagse inspectiereis in Turkije.
Eind jaren vijftig is de Europese Economische Gemeenschap een kleine gemeenschap van zes landen. Uitbreiding is van harte welkom en de deur staat wagenwijd open voor wie belangstelling heeft. Turkije heeft belangstelling.
Als een van de eerste landen sluit Turkije in 1964 een associatieverdrag met de EEG. Een associatieverdrag is niet meer of minder dan een overeenkomst waarin wordt afgesproken dat er betere economische en politieke samenwerking komt, niet dat het land automatisch (op een later tijdstip) lid wordt van de EU. Alleen is Turkije wel volwaardig lidmaatschap toegezegd, als het voldoet aan de eisen van Europa.
Beelden van toenmalig minister van Buitenlandse Zaken Joseph Luns ten tijde van de ondertekening van het associatieverdrag. Ook aan het woord onderhandelaar en later minister van Buitenlandse Zaken Ben Bot over de betekenis van het verdrag voor Turkije en Europa.
De jaren zeventig en tachtig waren voor Turkije economisch en politiek nogal turbulent: er zijn conflicten met Griekenland over Cyprus. Binnen Turkije is er veel geweld van zowel linkse als rechtse groepen en partijen in het parlement werken elkaar zodanig tegen dat alle hervormingen worden geblokkeerd. In 1971 grijpt de legerleiding in. De toestand wordt er niet veel beter door. De politiek blijft verlamd en de burgerlijke vrijheden, de pers, zelfstandigheid van universiteiten en de bevoegdheden van het Constitutionele Hof worden ingeperkt. Het geweld in de jaren zeventig neemt enorm toe, de economie zit in een diepe crisis, de politiek is totaal verlamd en na de islamitische revolutie in Iran in 1979 is er angst voor het opkomend islamisme.
Beelden van de staatsgreep en de nasleep.
Op 12 september 1980 nemen de militairen de macht opnieuw over. Het parlement wordt naar huis gestuurd en de partijen afgeschaft; weer worden heel veel mensen opgepakt, en de persvrijheid en het uiten van afwijkende meningen aan banden gelegd.
Er wordt een nieuwe Grondwet (1983) ingesteld waarin de vrijheid van pers en vereniging en de vrijheid van het individu worden beperkt. De mensenrechten situatie is zo slecht dat de EU lange tijd alle onderhandelingen opschort. De decennia daarna blijft deze Grondwet een belangrijk argument tegen onderhandelingen tot toetreding. Vanaf 1995 wordt de Grondwet beetje bij beetje gewijzigd. De grote veranderingen komen vooral nadat de AKP van Tayip Erdoğan aan de macht komt in 2002.
Recep Tayyip Erdoğan
Hoort Turkije bij Europa?
Pas in 1987 vraagt Turkije officieel het lidmaatschap van de EG aan, en wordt in 1990 beleefd afgewezen met de boodschap 'nu nog niet'. Turkije loopt economisch te veel achter, er zijn meer hervormingen nodig, en ook de mensenrechtensituatie (vooral de slechte behandeling van de Koerden en linkse activisten) is niet volgens de Europese waarden. En met de val van het communisme en het einde van de Koude Oorlog is het strategische belang van Turkije een stuk minder groot. De Turken zijn minder hard nodig, maar blijven wel belangrijk genoeg om er geen echte ruzie mee te willen. Als pleister op de wond biedt de EU Turkije een douane-unie aan. In 1995 is de douane-unie een feit. De vrijhandel tussen de twee partijen biedt veel voordelen maar er is nog steeds geen begin gemaakt met onderhandeling over een echt EU-lidmaatschap.
Het Europees Parlement stemt in met een douane-unie met Turkije.
In 1997 worden er onderhandelingen geopend met Oost-Europese landen (Bulgarije, Hongarije, Estland en Polen) en Cyprus om toetreding tot de EU te bespreken. Maar Turkije wordt buitengesloten van deze gesprekken. Eerst moet Turkije maar eens aan de Kopenhagen-criteria voldoen wil Europa überhaupt beginnen met praten over toetreding. De Turken zijn woedend over wat zij zien als het meten met twee maten. Er zijn wel inderdaad vraagtekens te plaatsen bij de mate waarin de andere landen al wel voldoen aan de criteria. Turkije voelt zich onheus behandeld en verbreekt al het contact.
'Europa houdt op waar de gotische kathedralen eindigen', aldus Helmut Kohl op een besloten bijeenkomst.
Een gotische kathedraal.
Voor het eerst in deze moeizame relatie uiten verschillende Europese politici openlijk hun twijfels over of Turkije wel bij de Europese Unie mag en kan horen. Met name christendemocratische politici hebben het over de EU als een unie van landen die de zelfde 'joods-christelijke' normen en waarden delen. Opeens is de vraag niet meer aan welke voorwaarden Turkije moet voldoen om lid te kunnen worden, maar: is Turkije überhaupt een ‘Europees’ land? En is het als moslimland wel welkom in de EU? Europese leiders waaronder de Duitse kanselier Helmut Kohl, de Belgische premier Jean-Luc Dehaene en de Franse president Valéry Giscard d'Estaing, vinden openlijk van niet. "Europa houdt op waar de gotische kathedralen eindigen," zegt Helmut Kohl tijdens een besloten bijeenkomst, waarmee bedoelt hij dat Europa (grotendeels) christelijk is, en Turkije niet. Het "verzwegen argument'' zoals Hans van Mierlo het als Nederlandse minister van Buitenlandse Zaken in een interview het noemt wordt voor het eerst openlijk uitgesproken: Turkije is als moslimland niet welkom in de EU.
Over de groeistuipen van Europa, de officiële criteria en toetreding van Turkije.
Nieuwe ronde, nieuwe kansen?
De Europese Unie is in het begin dus positief over een Turkse toetreding. Ze tekenen niet voor niets het associatieverdrag waarin staat dat Turkije, uiteindelijk, lid van de EU kan worden. Dit enthousiasme neemt af naarmate er steeds meer landen bij de EU komen. De Europese burgers klagen over een te groot en onoverzichtelijk Europa. Hoe kan je goed samenwerken met zoveel landen en waar houdt Europa op, wat zijn de buitengrenzen?
Vooral de Verenigde Staten zien vanaf het begin een belangrijke bondgenoot in Turkije en lobbyt actief voor toetreding van het land. Na de Tweede Wereldoorlog is het de angst voor de Koude Oorlog en vanaf de jaren negentig zijn het de Golfoorlogen die Turkije (weer) een belangrijke speler maken. Door zijn strategische positie vormt Turkije een buffer tegen dreiging vanuit het Midden-Oosten. Amerika is dan ook niet voor niets een van de grote voorstanders van Turkse integratie in de Europese Unie. De EU hoopt nu vooral dat Turkije voor rust in het Midden-Oosten kan zorgen en een brugfunctie kan vervullen.
Amerikaanse soldaten tijdens de eerste Golfoorlog.
Beginnen de onderhandelingen eindelijk?
Eindelijk, in 1999 krijgt Turkije de status van ‘kandidaat-lidstaat’. Dit betekent dat de EU officieel accepteert dat Turkije lid wil worden. Het garandeert niet dat het ook echt lid wordt. Voorwaarde blijft dat Turkije aan de Kopenhagen-criteria voldoet.
In de jaren daarna herziet Turkije vele wetten en zelfs onderdelen uit de Grondwet. De doodstraf in vredestijd wordt bijvoorbeeld afgeschaft. Minderheden, vooral de Armeniërs en de Koerden, krijgen meer rechten. Zo mogen ze televisie- en radio-uitzendingen verzorgen in hun eigen taal. De wetgeving op het gebied van vrijheid van pers en meningsuiting wordt aangepast. De macht van de militairen wordt ingeperkt en er worden verbeteringen aangebracht in het strafrechtsysteem.
In 2002 is Recep Tayip Erdoğan en zijn conservatief islamitische partij, de AKP, de overwinnaar van de verkiezingen in Turkije. Tijdens de verkiezingscampagne maakt Erdoğan al duidelijk dat de toetredingsgesprekken hoge prioriteit hebben en door de grote meerderheid in het parlement kan de partij relatief snel de zo gewenste economische en politieke hervormingen doorvoeren.
Turkije onder de AKP doet weer z’n best om bij Europa te horen. De hele aflevering zien? Kijk op NPO Start.
Onderhandelingen over toetreding
Onder Nederlands voorzitterschap van de EU wordt in 2005 dan eindelijk na lang onderhandelen formeel het startschot gegeven voor onderhandelingen over toetreding tot de EU.
Glijdt Turkije toch weer af?
Amper zijn de onderhandelingen in 2005 gestart of ze komen al in gevaar. Weer wordt hardop de vraag gesteld wat toetreding van Turkije voor de EU zou betekenen, en of dat wel gewenst is. Noch Duitsland noch Frankrijk blijkt voorstander van een Turks lidmaatschap.
In 2006 worden nieuwe aanvullende voorwaarden gesteld aan lidstaten, dus ook aan Turkije. In die voorwaarden staat onder andere dat onderhandelingen niet automatisch tot lidmaatschap leiden. Een ander belangrijk punt is dat 'toetreding van een land het effectief functioneren van de EU niet onder druk mag zetten,' wat erop neerkomt dat de EU probleemloos moet blijven werken. Dat is een nogal brede formulering, want wanneer functioneert de EU niet meer, en wanneer is dat de schuld van een ander land?
De boodschap van PVV-leider Geert Wilders is al sinds 2004 dat de Turken niet bij de EU horen. Zijn standpunt tegen Europees lidmaatschap van Turkije is een van de redenen waarom hij ooit uit de VVD is gestapt.
Speciaal voor de Turken een boodschap van PVV-leider Wilders: "Turkije hoort niet bij Europa, blijf weg van ons."
Vooral voor de westers georiënteerde Turken en intelligentsia komt deze anti-houding ten opzichte van hun land als een onaangename verrassing. Door deze Europese houding neemt het enthousiasme om (snel) te hervormen af, evenals de Turkse behoefte tot toetreding. Gevoelens als ‘wat we ook doen, het is nooit goed genoeg’ en ‘ze willen ons toch niet’ worden steeds algemener. Aan het begin van het proces tot toetreding was een ruime meerderheid van de Turkse bevolking (74%) voor, nu is dat percentage gezakt tot ruim onder de helft. In 2013 gelooft nog maar 19% van de Turken in een Europees lidmaatschap. Ook de Nederlanders van Turkse komaf geloven steeds minder dat Turkije lid wordt van de EU.
Als Erdoğan de macht krijgt in Turkije en in snel tempo hervormingen doorvoert staan de secularisten hier nogal wantrouwig tegenover. De angst is dat hij de EU en het toetredingsproces gebruikt om zijn interne vijanden uit te schakelen en geleidelijk de rol van de islam te vergroten. Vooral het terugdringen van het leger, van oudsher gezien als beschermer van de democratie, is wat hen betreft een slecht voorteken.
Na de overweldigende herverkiezingen van Erdoğan in 2007 richt de AKP zich steeds minder op hervormingen en steeds meer op het consolideren van de macht. Hun buitenlandbeleid is meer gericht op het Midden-Oosten, Europa is op de achtergrond geraakt. Naarmate Erdoğan meer macht krijgt – hij wordt ook nog direct gekozen als president – regeert hij meer als een alleenheerser.
Het ingezette hervormings- en democratiseringsproces stagneert en vele rechten worden ingeperkt. De persvrijheid wordt aan banden gelegd: kritische kranten en andere media worden gesloten, journalisten worden aangeklaagd. Volgens het Committee to Protect Journalists en Human Rights Watch neemt hun aantal sinds 2014 enorm toe. Verder is het vredesproces met de Koerden stilgelegd, en als het Constitutionele Hof twee journalisten (Can Dündar en Erdem Gül) vrijspreekt op basis van vrijheid van meningsuiting en persvrijheid verklaart Erdoğan dat hij het Hof niet respecteert als ze hem dwarsbomen. Onder deze omstandigheden komen de toch al moeizaam verlopende onderhandelingen met de EU stil te liggen, maar Turkije blijft nog steeds kandidaat-lid.
“Eén keer per week mag de familie op bezoek.”
De Bosporus in Istanbul is de grens tussen het Europese deel van Turkije van het Aziatische deel van Turkije.
In maart 2017 komt de relatie tussen Nederland en Turkije onder druk te staan. De minister van Buitenlandse Zaken van Turkije wil in Nederland campagne voeren over een Turks referendum waar ook de Turkse Nederlanders voor naar de stembus mogen. Erdoğan wil graag dat iedereen ‘voor’ stemt: vóór de grondwetswijziging die hem meer macht moet geven. De Nederlandse regering is van mening dat er geen campagne gevoerd moet worden in Nederland voor een Turks referendum. De minister van Buitenlandse Zaken mag niet landen. Op dezelfde dag komt een andere Turkse minister, van Familiezaken, met de auto vanuit Duitsland Nederland in. In Rotterdam wordt ze aangehouden en weer terug naar Duitsland gebracht: in Nederland is ze ongewenst vreemdeling. Dit zorgt voor onrust en rellen in Rotterdam.
“Laat mij alstublieft het consulaat binnen.”
Erdoğan is woedend en noemt Nederland onder andere een nazi-overblijfsel en roept op tot een boycot tegen Nederland.
“We kennen hun verrotte karakter van de manier waarop ze 8000 Bosniërs hebben afgemaakt.”
Europa neemt het voor Nederland op. De Europese Commissie is van mening dat Erdoğan te ver gaat en roept Turkije op de toon te matigen. En de toenmalige voorzitter van de Europese Raad, de Pool Donald Tusk, spreekt in het Nederlands zijn steun uit.
"Nederland is Europa en Europa is Nederland.
Heeft Turkije weer een nieuwe bufferfunctie?
De vluchtelingencrisis die via Turkije Europa binnenkomt maakt Turkije weer tot een strategische partner. Vooral door de oorlog in Syrië komt er een enorme stroom aan vluchtelingen op gang, zoveel vluchtelingen dat Europa er zo snel geen oplossing voor heeft. De aantallen zorgen voor problemen met opvang en veel negatieve reacties vanuit de bevolking van de verschillende Europese landen. Als oplossing sluit Europa een 'vluchtelingendeal' met Turkije. Belangrijke afspraken zijn onder andere dat Turkije de vluchtelingen tegenhoudt, ze zes miljard euro ontvangen voor opvang en onderdak van de vluchtelingen, Turken zonder visum naar Europa mogen reizen en dat Europa weer verder gaat praten met de Turken over lidmaatschap.
Maar na de mislukte staatsgreep tegen Erdogan op 15 juli 2016 en vooral de harde maatregelen die daarna genomen worden – het oppakken van journalisten, het sluiten van kritische televisie zenders en kranten en het ontslaan van rechters, leerkrachten en ambtenaren – komt er veel kritiek vanuit Europa. De onderhandelingen komen weer stil te liggen. Ondanks harde woorden en dreiging met helemaal stop zetten van de gesprekken houdt Europa de deuren op een kiertje. De situatie in Turkije gaat dan wel tegen de Europese beginselen in, maar Europa ziet zichzelf ook niet in staat om de vluchtenproblematiek op te lossen. Europa heeft Turkije, wederom, nodig. Zodra Europa kritiek uit dreigt Erdoğan met het open gooien van de grenzen, dus officieel zijn ze in gesprek met elkaar, maar feitelijk zijn de onderhandelingen stil gelegd.
Turkije-deal bevriezen of de opties toch openhouden? “De Turken zeggen: zie je wel, Europa is niet te vertrouwen.”
De Europese landen hebben vanaf het begin een dubbelzinnige houding tegenover Turkije. Aan de ene kant wordt begonnen met onderhandeling voor toetreding, aan de andere kant is er scepsis of Turkije überhaupt ooit zal toetreden. Turkije wil graag bij Europa horen en klopt al decennialang aan de deuren maar is tot nu toe nog niet verder gekomen dan een kandidaat-lidmaatschap.
Momenteel is Turkije door interne problemen in zichzelf gekeerd. Het heeft zich van Europa afgewend en drijft af van de Europese grondbeginselen. Al blijft het land soms ook een bemiddelende rol spelen. Bijvoorbeeld door tijdens de Oekraïne-oorlog in 2022 met Rusland een graandeal te sluiten waardoor export van graan vanuit Oekraïne weer op gang kan komen naar Afrika. De wens van veel Turken blijft nog steeds een lidmaatschap, vooral de hoger opgeleiden en minderheden zijn grote voorstanders.
En Europa houdt zo haar eigen problemen. Naast een vluchtelingencrisis is er de onderliggende identiteitscrisis over de vraag wat Europa is en waar de (letterlijke) grenzen liggen.
Tijdslijn toetreding
1959: Turkije vraagt associatielidmaatschap aan
1963: Turkije ontvangt associatielidmaatschap
1980: Associatielidmaatschap geschrapt door staatsgreep
1987: Turkije vraagt lidmaatschap aan
1988: Associatielidmaatschap weer geldig
1989: EG wijst aanvraag lidmaatschap af
1993: EG stelt Kopenhagen-criteria op
1996: Totstandkoming douane-unie tussen EU en Turkije
1999: Turkije wordt kandidaat-lid EU
2002: EU belooft eind 2004 startdatum onderhandelingen te hebben
2005: Onderhandelingen over een lidmaatschap starten weer
2015: gesprekken over lidmaatschap worden opgepakt in kader van vluchtelingendeal
En je weet het!
Anderen het laten weten?
