Hoe bewust ben jij je van je vooroordelen?

Onbewuste vooroordelen zijn gedachten die wij hebben over (groepen) mensen. Ze zitten diep in ons verborgen. We denken graag dat wij heer en meester zijn over onze eigen gedachten, maar slechts vijf procent van ons handelen is bewust. Het meeste van wat we elke dag doen gebeurt bijna automatisch of onbewust. Een aantal mentale shortcuts (afsnijweggetjes) helpen ons om snel beslissingen te kunnen maken.

Mentale shortcuts die we hebben ontwikkeld in relatie tot andere mensen, zijn vaak gebaseerd op persoonlijke eigenschappen, zoals geslacht, haar- en huidskleur, gewicht of fysieke en mentale capaciteiten. Op basis van onze achtergrond, omgeving en ervaringen koppelen we positieve en negatieve associaties aan die eigenschappen. En als mensen op ons lijken, hebben we eerder positieve vooroordelen, dan bij mensen die anders zijn. Die associaties leiden tot impliciete voorkeuren voor bepaalde mensen, en daarmee tot stereotypes en onbewuste vooroordelen. 

Ons onderbewustzijn verandert als we herhaaldelijk worden blootgesteld aan bepaalde informatie over (groepen) mensen. In de jaren 40 van de vorige eeuw ontwikkelen Amerikaanse psychologen een test met poppen om dit aan te tonen. Kinderen met verschillende achtergronden krijgen poppen met verschillende huidskleuren te zien, waarna ze moeten vertellen welke pop hun voorkeur heeft. Ongeacht hun eigen huidskleur, verkiezen Amerikaanse kinderen – blootgesteld aan dezelfde negatieve stereotypen over zwarte mensen – de witte pop boven de donkere pop.

Elke Nederlander deelt enkele van dezelfde onbewuste vooroordelen. Het maakt blijkbaar niet uit wie je bent; veel belangrijker voor het bepalen van je vooroordelen zijn de bronnen waaruit je je informatie haalt. Herhaaldelijke blootstelling aan stereotypen beïnvloedt de manier waarop we reageren op mensen die we in het dagelijks leven ontmoeten. Dat kan leiden tot oneerlijke behandeling en uitsluiting.

We maken elke dag honderden snelle beslissingen over mensen gebaseerd op onze ingebouwde vooroordelen. Soms zijn ze onschuldig, maar ze kunnen ook kwalijke gevolgen hebben voor onszelf of voor anderen. Zo zijn er vaak vooroordelen over mensen met tatoeages, bijvoorbeeld dat je dan 'asocialer', 'agressief' of 'crimineel' bent. Terwijl er rationeel gezien geen reden is om te denken dat iemands tatoeages of welke eigenschap dan ook iemands aanleg hiervoor bepaalt.

Als een mentale link eenmaal is gemaakt en een stereotype ‘hangt’ aan een bepaalde groep mensen, is het erg moeilijk voor ons onderbewuste om dat te doorbreken. "Zelfs de meest neutrale persoon maakt onbewuste associaties wanneer blootgesteld aan afbeeldingen die zwarte mannen aan geweld linken, vrouwen neerzetten als lustobjecten of suggereren dat mensen met een lichamelijke beperking mentaal zwak zijn," zegt Mahzarin Banaji, promovendus bij de Amerikaanse universiteit Harvard.

Als deelnemers aan een experiment geconfronteerd worden met het bewijs van hun vooroordelen, reageren ze vaak geschokt. Een gebruikelijke reactie is “maar ik ben geen racist”. Het hebben van een onbewust vooroordeel maakt je geen racist, geen seksist of welke ‘ist’ dan ook. Maar het kan wel betekenen dat beslissingen die je maakt over mensen niet gebaseerd zijn op rationale feiten.

Onbewuste vooroordelen kunnen ook onszelf benadelen. Marketeers gebruiken bijvoorbeeld beelden en taal die inspelen op onze vooroordelen om ons producten aan te smeren. Ook politici zetten onze onbewuste vooroordelen in. Dat noemen we dog-whistle politics (hondenfluitjespolitiek). Denk aan een term als de ‘gewone Nederlander’. Niemand geeft een precieze omschrijving van 'de gewone Nederlander', maar toch weet iedereen wie er wel en niet onder valt. Een politicus kan zulke codewoorden gebruiken om de onbewuste vooroordelen van kiezers te bespelen. Het begrijpen van je vooroordelen leidt dus tot betere keuzes.

Alles wat het kost is oefenen. De eerste stap is toegeven welke vooroordelen mogelijk een effect hebben op de beslissingen die je maakt. Als je in een situatie komt waar vooroordelen een rol kunnen spelen, kun je je afvragen of je gedachten of gevoelens gebaseerd zijn op feiten of op stereotypes. Neem de tijd om mensen te leren kennen die anders dan jou zijn; als je mensen eenmaal beter kent is je mening over hen meer gebaseerd op de werkelijkheid.

Het is mogelijk om je eigen vooroordelen te herkennen vóór je handelt. Als we even een stap terug doen en overwegen voor welk soort mensen we voorkeuren hebben, kunnen we onze eigen vooroordelen opspeuren. Zo zijn er testen om onze persoonlijke vooroordelen te leren herkennen. Daarmee kun je je eigen vooroordelen testen over 12 verschillende persoonseigenschappen, zoals dik/dun, homo/hetero, huidskleur, geslacht en leeftijd. De nauwkeurigheid van die testen wordt bediscussieerd, maar het blijft een interessant startpunt voor zelfreflectie.

We hebben allemaal onbewuste vooroordelen. Maar als we ervan bewust zijn dan is het mogelijk onze gedachten en handelingen in eigen handen te nemen en ze te doen kantelen.