Hoe gevaarlijk is oorlogsverslaggeving?

In de vroege ochtend van 6 oktober 2023 sloeg, met een waanzinnig harde knal, een raket in pal voor mijn hotel in de Oekraïense stad Charkiv. De ingang werd verwoest, alle ramen aan de voorkant vlogen eruit, inclusief de deuren. Ik kwam, tussen de scherven, met de schrik vrij, net als de andere journalisten die in het hotel logeerden. In de buurt vielen wel gewonden en verder, bij een tweede raket, enkele doden.

Een van de ergste keren dat het misging met Nederlandse journalisten in oorlogsgebied was in 1982 in El Salvador. Vier IKON-medewerkers werden in een hinderlaag vermoord: Hans ter Laag, Jan Kuiper, Joost Willemsen en Koos Koster.

In hetzelfde El Salvador werd een aantal jaren later, in 1989 de Nederlandse cameraman Cornel Lagrouw gedood. Schrijvend journalist Sander Thoenes kwam in 1999 in Indonesië om het leven en cameraman Stan Storimans in 2008 in Georgië. Fotograaf Jeroen Oerlemans werd doodgeschoten in Libië in 2016.

Uiteraard vormen raketten, kogels en mijnen een gevaar voor de oorlogsjournalist. Volkswoede is ook een belangrijke, waarbij je bijvoorbeeld persoonlijk wordt aangekeken op iets wat jouw regering heeft gedaan, of ‘het buitenland’ heeft gedaan. Ambassades zijn vaak al dicht, en de journalist is nog een van de weinige gezichten van het buitenland. En soms wordt er direct afgerekend met een journalist omdat die heeft bericht op een manier die mensen vervelend vinden.

Tegen fysieke gevaren kun je je beperkt beschermen, bijvoorbeeld met een kogelwerend vest en helm. Toch bieden die nauwelijks bescherming als er grote raketten dichtbij neerkomen. Ook val je eerder op en word je misschien eerder doelwit, van geweld of een ontvoering. Een gepantserde auto is soms een oplossing, maar niet iedereen kan zich die veroorloven. Ook hiervoor geldt: veel wapens zijn prima in staat een gepantserd voertuig te vernietigen. 

In Libië word ik in 2011 letterlijk met applaus binnengehaald, als ik arriveer in de stad Benghazi, waar de autoriteiten van dictator Gadhafi net zijn verdreven. Ook in Syrië zien de rebellen de komst van westerse journalisten als bewijs dat hun revolutie, deels al, is geslaagd. Zij halen toch maar mooi buitenlandse journalisten binnen, zonder dat die een visum hebben van de oude overheid. Ze hopen bovendien dat wij hun verhaal aan de wereld vertellen. Maar al vrij snel merken ze ook, tot hun teleurstelling, dat de meeste buitenlandse journalisten er niet zijn om kritiekloos reportages over de rebellen te maken. Veel rebellen lijken dus wel voor nieuwe vrijheden te strijden, maar de daarbij behorende persvrijheid zien ze het liefst ingevuld zoals ze dat altijd hebben gekend. De lokale pers is voorheen op de hand van de macht geweest (of gewoon onderdeel daarvan) en nu de rebellen zichzelf als de nieuwe macht zien, moeten journalisten hun kant kiezen.

Als opstandelingen in Syrië ook nog ontdekken dat al die reportages er niet toe leiden dat het westen, anders dan in Libië, substantieel ingrijpt, wordt dat afgereageerd op de journalisten. Met woorden eerst nog. Met minder toegang daarna. En uiteindelijk met moordaanslagen of bedreigingen. Eerst op lokale journalisten en als de opstand in Syrië verder radicaliseert, worden buitenlandse journalisten steeds meer interessante ‘objecten’ om ontvoerd te worden, voor financiële of ideologische doeleinden.

De extremisten waar collega Oerlemans dan nog aan ontsnapt, zijn uiteindelijk in staat om, onder de naam IS, veel meer journalisten te ontvoeren. Een aantal wordt na betaling van losgeld vrijgelaten. Anderen, zoals de Amerikaanse journalisten James Foley en Steven Sotloff worden onthoofd. Juist door de aanwezigheid van IS of groepen die zich in andere landen solidair met IS hebben verklaard, ga je als oorlogsjournalist steeds minder opvallend te werk. Vroeger plakte je bijvoorbeeld de letters TV op je auto, een makkelijk van ver af te lezen logo dat aangeeft dat je journalist bent. Dat doen journalisten steeds minder, omdat het voor veel groepen een uitnodiging is je aan te vallen of te ontvoeren.

Terwijl strijdende partijen steeds beter kunnen zien wat journalisten doen en ook vaker restricties opleggen aan de mate van toegang die journalisten krijgen, is er ook nog positief nieuws. Er is een nieuw soort oorlogsverslaggever bij gekomen, eentje die zijn of haar luie stoel niet eens uit hoeft: de journalist die gebruik maakt van Open Source Intelligence: OSINT. De Brit Eliot Higgins is daarvan een bekend voorbeeld. Met zijn onderzoekscollectief Bellingcat, zoekt hij sociale media af naar informatie over oorlogen en crises in de wereld. Hij vergelijkt bijvoorbeeld foto’s en filmpjes op Facebook, Twitter of Youtube van wapensystemen en probeert die aan de hand van satellietbeelden te lokaliseren. Higgins kon al vroeg duidelijke uitspraken doen over welk soort raket het vliegtuig vol met Nederlanders (MH17) uit de lucht heeft geschoten boven Oekraïne in 2014.

Heel erg vroege vormen van oorlogsverslaggeving, honderden jaren geleden, kenmerken zich door verslaglegging achteraf, vaak door mensen die er zelf niet eens echt bij waren geweest. Of, als ze de oorlog wel van dichtbij had meegemaakt, waren het meer oorlogsnotulisten, die onder het gezag van het leger stonden en soms zelfs een rang kregen. Dat dit niet de weg is naar objectieve en kritische berichtgeving, is makkelijk te begrijpen.

Maar ook in de moderne oorlogsverslaggeving blijft er een spanningsveld bestaan tussen vrije informatie en militaire en politieke belangen. Journalisten krijgen bijvoorbeeld wel toegang tot het oorlogsgebied, maar worden vervolgens beperkt in wát ze mogen berichten. Ze worden gecensureerd, of doen alvast aan zelfcensuur. Dat overkomt Nederlandse journalisten vandaag de dag nog steeds als ze ‘embedden’ (meedraaien met en logeren bij de militairen) bij het Nederlandse leger.