Het kalifaat, de door IS uitgeroepen eigen staat, is vooral een 'failed state' geworden. Terwijl het er in het begin nog zo spectaculair uitzag. Als IS in de zomer van 2014 de Islamitische Staat uitroept heeft de terreurgroep grote stukken van zowel Syrië als Irak in handen. Strateeg en inspirator van de gewelddadige terreurbeweging is Abu Bakr al-Baghdadi. Maar juist zijn door niemand erkende staat verenigt de tegenstanders van IS. Als die er militair klaar voor zijn, beginnen zij terrein terug te veroveren. Vaak gaat dat gepaard met hevige strijd. In andere gevallen staat IS al in de startblokken om te vluchten. De zwaarste gevechten worden geleverd in en rond de Iraakse stad Mosul en in het Syrische Raqqa, de zelfverklaarde hoofdstad van het kalifaat.  Baghouz is het laatste bolwerk dat valt.

Een speciale media-afdeling van IS slingert vanaf het begin de ene propagandavideo na de andere het internet op. Pas als IS al sterk is, nemen sociale mediabedrijven meer maatregelen tegen het uploaden van terreur propaganda. Maar er is nooit onafhankelijke journalistiek mogelijk in het kalifaat. Sterker nog: IS onthoofdt westerse en lokale journalisten en plaatst de video's daarvan online. Heel bewust heeft IS zichzelf steeds als groter en dreigender neergezet, om de vijand uit angst al op de vlucht te laten slaan. Jezelf groter voordoen dan je bent, komt meer voor in de wereld van terreur. Het is de methode van de Gideonsbende, aldus terrorisme-expert Beatrice de Graaf.

Het kalifaat is nu grotendeels opgerold. Toch zitten er nog wellicht enkele duizenden strijders op een paar plekken in Irak en Syrië, vooral in het grensgebied van die twee landen. Intussen zijn ook veel strijders niet gedood of gevangen genomen. Zij houden ze zich schuil onder de gewone bevolking, in gebieden die ze eigenlijk zijn kwijtgeraakt. Ze plegen daar aanslagen of vermoorden bijvoorbeeld overheidspersoneel. Ze proberen daar de wederopbouw onmogelijk te maken. Ook voeden zij de argwaan die veel inwoners hebben tegen de troepen die IS kwamen verjagen. In Irak bijvoorbeeld zat IS vooral in soennitisch gebied, maar kwamen er vooral sjiitische milities om IS te verdrijven. Veel soennitische inwoners zijn daar bang voor, omdat die milities hen ervan beschuldigen dat ze IS hebben geholpen. Door dit soort spanningen kan IS zich juist weer opwerpen als verdedigers van de onderdrukte bewoners.  

Als de voormalige IS-gebieden geen heropbouw en een betere, veilige toekomst krijgen, zou een nieuwe versie van IS er wortel kunnen schieten. Daarom moeten sommige partijen uit de coalitie die strijdt tegen IS niet de nieuwe machthebbers vormen in het voormalige kalifaat. Ook moet er veel geld beschikbaar komen voor de wederopbouw.

De lijst van vijanden van IS is lang. Laten we het verdelen per land:
In Irak: Koerdische strijders, het Iraakse leger, en sjiitische en soennitische milities die met toestemming van de Iraakse overheid naast het officiële leger mogen opereren. Verder is er de internationale coalitie onder leiding van de Amerikanen die vanuit de lucht, maar ook op de grond (vooral special forces) een bijdrage levert. Ook Nederland doet mee, met F 16 gevechtsvliegtuigen en door het trainen van Iraakse troepen.

In Syrië: Koerdische en Arabische strijders van het ‘SDF’, het Syrisch Democratisch Front - zij krijgen tot oktober 2019 luchtsteun van de internationale coalitie onder leiding van de Amerikanen. Het Assad-regime, gesteund door Russische bommenwerpers en Iraanse en Libanese Hezbollah-strijders.  Arabische strijders die niet door de internationale coalitie worden gesteund, Turkse troepen en door Turken gesteunde milities. 

IS is meer dan alleen een kalifaat: het is een gedachtegoed, een merk. IS is uitgegroeid tot een franchiseonderneming met vestigingen in andere landen, zoals Egypte of Libië. Ook heeft IS strijders verplaatst naar Europa, om hier aanslagen te plegen. En de organisatie inspireert mensen die nooit in het kalifaat zijn geweest om in naam van IS ‘ongelovigen’ te doden. Let wel: voor IS is een ongelovige een ruim begrip. Dat kunnen zeker ook andere moslims zijn. Je bent namelijk óf bij IS óf tegen IS. Voorlopig zal IS zich richten op guerrilla, met altijd de hoop op nieuwe kansen voor een kalifaat. Door het vertrek van Amerikaanse troepen uit Noord Syrië - in het najaar van 2019 - krijgt IS mogelijk de kans om weer een opmars te maken. De dood van IS-leider Baghdadi betekent voor IS een grote klap, maar betekent niet dat de strijd gestreden is.

Een eigen gebied, een kalifaat, creëren kan IS alleen waar een machtsvacuüm is, waar chaos heerst. Inmiddels weet IS ook dat wanneer je een eigen gebied hebt, jouw vijanden je makkelijker kunnen vinden. Dat was ook altijd de reden waarom al-Qaida het uitroepen van een eigen staat niet te vroeg wilde doen: je wordt kwetsbaar voor aanvallen van buiten. Toch zal de droom van een kalifaat niet gauw verloren gaan.

Krijgen ze het kalifaat daarmee terug? Nee. Doden ze daarmee alle mensen die tegen hen zijn? Nee. Maar IS hoopt dat de reacties óp die aanslagen, door het westen, heftig zullen zijn. Ze rekenen erop dat er veel moslimhaat ontstaat en dat er strenge maatregelen komen tegen álle moslims. De gewone, niet extreme moslim zal dan, zo verwacht IS, vanzelf radicaliseren en in de armen worden gedreven van de extremisten.

'Niets is zo moeilijk als voorspellen, zeker als het om de toekomst gaat.' Deze ironische uitdrukking gaat ook op voor IS. Toch, als je kijkt naar de geschiedenis van terreurbewegingen, zie je dat ze naar verloop van tijd opkomen en ook weer verdwijnen, zoals bijvoorbeeld de IRA of de Rote Armee Fraktion (RAF). Terrorismedeskundige Beatrice de Graaf: