Waarom hebben we een Eerste Kamer?

De Eerste Kamer bestaat uit 75 senatoren en is mede-wetgever. Als de Tweede Kamer een wetsvoorstel heeft aangekomen, buigt de Eerst Kamer zich hier vervolgens over. De Eerste Kamerleden hebben de taak om het wetsvoorstel te controleren. Bijvoorbeeld of het voldoet aan de Grondwet en Europese wetten.  Ze kunnen het wetsvoorstel verwerpen of aannemen. Als de wet is aangenomen gaat het naar de Koning en naar de verantwoordelijk minister ter ondertekening. Zodra het staatsblad de wet gepubliceerd heeft, treedt het in werking.

In 1848 legt minister van Justitie Donker Curtius het doel van de Eerste Kamer zo uit: "niet in het stichten van het goede, maar in het voorkomen van het kwade”. Kamerleden moeten waken voor de ‘waan van de dag’ en ervoor zorgen dat al te radicale voorstellen van de – nu rechtstreeks verkozen Tweede Kamer – worden tegengehouden. De Eerste Kamer is een plek waar nog eens goed gekeken wordt of een door de Tweede Kamer aanvaard voorstel nu wel zo’n goed idee is. Hoewel de nadruk ligt op de rechtmatigheid, uitvoerbaarheid en handhaafbaarheid van de wet, kan daarbij hun politieke achtergrond ook een rol spelen.

In 1815 adviseert een grondwetscommissie de volksvertegenwoordiging (ook wel parlement of Staten-Generaal genoemd) op te splitsen in twee Kamers. Dit gebeurt op verzoek van de Zuidelijke Nederlanden, die de adel meer macht willen geven in de volksvertegenwoordiging. De Noordelijke Nederlanden zien dat niet zitten – in Noord-Nederland is niet veel adel. Toch gaan ze uiteindelijk akkoord, zij het met een bredere definitie: de Koning kiest de Eerste Kamerleden "uit hen die door diensten aan den Staat bewezen, door hunne geboorte of gegoedheid onder de aanzienlijksten van de lande behoren." Niet alleen geboorte kan dus een criterium zijn, maar ook of je goede dingen voor het land hebt gedaan.

Koning Willem I, die in 1815 zelf de titel Koning der Nederland aanneemt, staat welwillend tegenover een Eerste Kamer (ook wel Senaat genoemd): hij mag zelf de leden ervan aanwijzen. Voor de Koning een mooie gelegenheid om de Tweede Kamerleden een beetje in toom te houden. De Tweede Kamer wordt dan nog gekozen door de Provinciale Staten (afgevaardigden uit de provincies); een proces waarop de Koning een stuk minder invloed heeft.

De grote invloed van de Koning op de Eerste Kamer leidt ertoe dat de Belgen het instituut gaan beschouwen als een ‘Ménagerie du roi’ (dierentuin van de Koning). De Zuidelijke Nederlanden zien al hun voorstellen stranden in de Eerste Kamer. In 1830 scheidt België zich af van Nederland, maar de Eerste Kamer wordt niet afgeschaft.

Wel verandert er vanaf 1848 iets in de manier waarop senatoren gekozen worden. De Eerste Kamer wordt indirect gekozen door politici uit de Provinciale Staten. In het begin blijft de Kamer alleen voor de allerrijksten toegankelijk. In 1887 wordt bepaald dat burgers die een hoog ambt hebben bekleed maar niet per se tot de hoogste inkomensgroep behoren - hoogleraren, officieren, rechters, oud-ministers, oud-Tweede Kamerleden - voortaan ook lid mogen worden. Vanaf 1917 worden alle beperkingen opgeheven en kunnen ook vrouwen worden verkozen.

Meestal leidt de Eerste Kamer een onopvallend bestaan: terwijl Tweede Kamerleden over elkaar heen buitelen op jacht naar media-aandacht en elk komkommernieuwtje aangrijpen om de minister aan zijn of haar jas te trekken, discussiëren de vaak wat oudere senatoren iedere dinsdag in alle rust over de kwaliteit, wenselijkheid en haalbaarheid van voorstellen.

Maar het komt voor dat de Eerste Kamer op haar strepen gaat staan. Dat gebeurt bijvoorbeeld een aantal keer als senatoren wetsvoorstellen van de regering over bestuurlijke vernieuwing niet zien zitten. Tijdens de roemruchte ‘Nacht van Wiegel’ – in de nacht van 18 op 19 mei 1999 – zet VVD-senator Hans Wiegel de verhoudingen in het kabinet Paars II op scherp als hij een D66-wetsvoorstel voor een correctief referendum om zeep helpt door als enige VVD’er tegen te stemmen. Dit zou leiden tot een stevige kabinetscrisis.

In 2005 wordt een verandering van de Grondwet over de benoeming van de commissaris van de Koning en de burgemeester ook weggestemd. Dit leidt zelfs tot het aftreden van de betrokken minister De Graaff. In 2018 lukt een nieuwe poging wel.

De toekomst van de Eerste Kamer staat regelmatig ter discussie. Zo willen D66, Groenlinks, de SP en de PVV bijvoorbeeld de senaat afschaffen, maar tot nu toe is hiervoor geen meerderheid. Af en toe komt er een onderzoek of kijkt een commissie naar wat er verbeterd en vernieuwd kan worden, zoals een staatscommissie die in 2017 het parlementaire stelsel onder de loep neemt. Maar tot ingrijpende veranderingen op het tweekamerstelsel heeft dit niet geleid.

Politiek redacteur Eric Vrijsen schrijft in Elsevier: "In de genen van de Eerste Kamer zit iets conservatiefs. Het is een macht die vernieuwing dempt."  Zo duurt het lang voordat een voorstel voor bestuurlijke vernieuwing uiteindelijk wordt aangenomen, zoals uit eerder aangehaald voorbeeld blijkt. 

Sinds 2010 wordt de invloed van de Eerste Kamer wel groter. Dat komt ondermeer doordat een kabinet niet meer altijd een meerderheid in de Senaat haalt. Hierdoor is het kabinet, zoals kabinet Rutte 4, afhankelijk van de steun van partijen die niet in de regering zitting hebben. Om zich te verzekeren van voldoende stemmen in de Eerste Kamer zal een kabinet enkele partijen tegemoet moeten komen om voldoende steun te krijgen.