Wat is populisme?

Tweede Kamerleden steken hun hand op tijdens stemmen

Wat is populisme?

Laatste update: 07-11-2023

Populisten claimen namens het volk te spreken en zetten zich af tegen 'de elite'. Tot zover kan iedereen het eens zijn over deze politieke ideologie. Toch is er veel discussie over wat populisme nog meer inhoudt. Wat zijn kenmerken van populisme? En zijn populisten altijd rechts?

Redacteur: Leonard Ornstein

Wat zijn de kenmerken van populisme?

Populisme is een lastig begrip: er is veel discussie tussen wetenschappers over de precieze definitie. Wel zijn er een paar kenmerken waar de meeste deskundigen het over eens zijn. Zo delen populisten de samenleving op in twee kampen: de elite en het volk. De elite zou corrupt zijn en niet goed luisteren naar wat het volk wil. Populisten zien het volk als één grote massa, waarvan alle neuzen dezelfde kant op staan.

Wat betekent populisme nou precies?

Populisten onderscheiden zich van andere politici door de claim dat zij – als enige – het volk vertegenwoordigen. Ze zeggen namens het volk te spreken en de wil van het volk uit te voeren. Een voorbeeld is de speech uit 2016 van de president van Turkije, Recep Tayyip Erdogan. In zijn toespraak laat hij zijn volk bepalen of ze de doodstraf weer willen invoeren. Zelf trekt hij zo zijn handen af van de verantwoordelijkheid voor de beslissing.

Vijand van het volk zijn de gevestigde machthebbers, zoals andere politici, en controlerende organisaties, zoals rechters en de media. Zij zouden volgens populisten niet luisteren naar het volk en corrupt zijn. Zo staat Donald Trump bekend om zijn uitspraken dat media ‘nepnieuws’ verspreiden en volksvijand nummer één zijn. Dit bevestigt het populistische beeld van de ‘onbetrouwbare, corrupte elite’ tegen ‘het pure volk’.

Waarom voelen kiezers zich aangetrokken tot het populisme?

Vertrouwen is een woord dat vaak valt als het over populisme gaat: de populistische kiezer voelt zich onbegrepen en miskend. Een grote groep mensen vindt dat hun problemen niet begrepen worden, hun zorgen niet gehoord, hun angsten weggelachen of weg-gerelativeerd. Deze burgers vertrouwen de machthebbers die er al jaren zitten niet meer. Ze kijken met wantrouwen naar de toekomst. Precies de gevoelens waar populisten op in weten te spelen.

In welke omstandigheden steekt populisme de kop op? Hoogleraar Ineke Sluiter, gespecialiseerd in politieke retoriek, legt het uit. 

Populisten versimpelen de werkelijkheid vaak met makkelijke taal, die goed te begrijpen is en inspeelt op die gevoelens van frustratie. Grote woorden of even grote beloftes nemen populisten met gemak in de mond. Denk aan Trump die belooft dat hij een grote muur om de VS gaat bouwen en Mexico laat opdraaien voor de kosten. Of die belooft om “alle moslimimmigranten” te weren uit de VS. Juist het overzichtelijke wereldbeeld maakt het populisme zo aantrekkelijk voor kiezers. Het gaat om houvast en vertrouwen, veel minder om waarheid en of ‘de feiten kloppen’. Populisten als de Hongaarse premier Viktor Orbán, de Braziliaanse president Jair Bolsonaro en de Franse politica Marine Le Pen spelen in op die gevoelens van frustratie.

franse politica marine le pen
Marine Le Pen, voorzitter van de Franse rechts-populistische partij Front National.
 © AFP

Zijn populisten altijd rechts?

Doordat veel rechts-nationalistische politici als Donald Trump en Geert Wilders ook populisten zijn, wordt populisme vaak met rechts geassocieerd. Maar het is niet iets waar rechts het patent op heeft. Populisme staat nooit op zichzelf, maar gaat altijd samen met andere politieke stromingen. Het populisme op zichzelf zegt namelijk niets over hoe die politici denken over bijvoorbeeld de economie of het onderwijs.

De SP wordt bijvoorbeeld vaak gezien als een links-populistische partij. En ook de Spaanse partij Podemos staat bekend als links en populistisch. Bovendien kan een populist ook een politiek programma hebben dat een mengelmoes is van typisch linkse en typisch rechtse thema’s en standpunten. Pim Fortuyn was bijvoorbeeld zowel links als rechts. Zijn kiezers waren veelal teleurgestelde PvdA’ers.

pim fortuyn
Politicus Pim Fortuyn was zowel links als rechts.
 © ANP

Komt populisme veel voor in Nederland?

In vergelijking met andere landen is het populisme in Nederland voor lange tijd niet zo groot geweest. Pas met de opkomst van Pim Fortuyn kwam daar verandering in. Politici stonden met de mond vol tanden toen Fortuyn in 2002 pijlsnel opkwam. De gevestigde partijen zagen de aantrekkingskracht die het populisme kan uitoefenen op mensen uit alle hoeken van de samenleving. Sindsdien maken ook steeds meer Nederlandse politici gebruik van populisme.

geert wilders en mark rutte

Geert Wilders en Mark Rutte tijdens het Tweede Kamerdebat over de verkiezingsuitslag.

 © ANP

De bekendsten zijn Thierry Baudet van Forum voor Democratie en Geert Wilders met de PVV. Maar ook bij de VVD is de invloed van het populisme bijvoorbeeld te zien. Deze partij heeft een eigen vorm van populisme gecreëerd. Zo vraagt VVD-leider Mark Rutte zich bijvoorbeeld af wat normaal is in Nederland, in zijn ‘Brief aan alle Nederlanders’. “Laten we ervoor strijden dat we ons thuis blijven voelen in ons mooie land. Laten we duidelijk blijven maken wat hier normaal is en wat niet.” Een PVV-thema vertaald in PVV-light-taal.

Het is Ruttes antwoord op het PVV-populisme, net als zijn onparlementaire antwoord aan migranten die niet willen integreren: “Pleur op!” In zijn overwinningstoespraak op 17 maart aan de VVD-aanhang zegt Rutte dat het ‘botte populisme’ verloren heeft. Het ‘verkeerd soort populisme’, noemt Rutte het ook, wat dat ook moge zijn. In Ruttes visie is dat het populisme van Wilders, want de vrees was lang dat Wilders’ PVV de verkiezingen zou winnen en de grootste partij van Nederland zou worden. Dat is niet gebeurd, maar het populisme heeft wel degelijk een overwinning geboekt.

Rutte spreekt van het 'verkeerde soort populisme'.

In het kort

  • Populisten zetten zich af tegen de – in hun ogen – corrupte elite en claimen vertegenwoordigers te zijn van het pure volk. 

  • De populistische kiezer voelt zich vaak onbegrepen en wantrouwt de zittende machthebbers. Populisten weten precies op die gevoelens in te spelen.

  • Populisme is niet iets waar rechts patent op heeft, maar kan in alle delen van het politieke spectrum voorkomen.

  • Pas met de opkomst van Pim Fortuyn begin 2000 is populisme in Nederland groter geworden.

En je weet het!

Anderen het laten weten?

auteur

Door Leonard Ornstein

Ook interessant om te weten