Wat gebeurt er als je wordt buitengesloten?

Niet uitgenodigd worden voor een feestje, niet mee mogen doen met spelletjes op het schoolplein: we spreken van buitensluiten als iemand buiten de groep wordt geplaatst. Die persoon hoort er niet bij en wordt uitgesloten van groepsactiviteiten.

Veel mensen hebben weleens met buitensluiten te maken gehad en weten hoe het voelt. Het is niet alleen iets wat kinderen doen, ook onder volwassenen is sociale uitsluiting een veelvoorkomend probleem. Op de werkvloer bijvoorbeeld, maar ook in families, in vriendengroepen en zelfs in het verzorgingstehuis.

Mensen zijn sociale dieren: het gevoel dat we gezien worden en bij een groep horen is een van onze basisbehoeften. Volgens wetenschappers is die behoefte door de evolutie bij ons ingebakken. Vroeger moesten we in groepen leven, omdat we in ons eentje niet konden overleven. Bij dieren zie je dat nog steeds: als ze buiten hun kudde of roedel vallen, zijn ze vaak ten dode opgeschreven. Bij mensen ligt dat tegenwoordig natuurlijk anders. Als we worden buitengesloten, gaan we daar niet meteen aan dood. Toch wil dat niet zeggen dat we er nu goed tegen kunnen.  

Mensen doen er dan ook veel aan om bij een groep te (blijven) horen. We hebben de neiging om ons gedrag, onze kledingstijl en gewoontes aan die van anderen aan te passen, om maar niet uit de toon te vallen. Niet voor niets speelt groepsdruk vaak een belangrijke rol bij bijvoorbeeld alcoholmisbruik en vandalisme. Erbij horen vinden we zo belangrijk, dat we er soms dingen voor doen die we eigenlijk liever niet willen, of waar we het nut niet zo van inzien.

Dat het fijn is om je met anderen verbonden te voelen, merken we als we juichen voor hetzelfde voetbalteam of als we samen rouwen op 4 mei. Mensen die bij dezelfde groep horen zijn bovendien aardiger voor elkaar en vinden elkaar mooier en leuker dan de rest. Wetenschappers noemen dat fenomeen ingroup love. Dat groepsgevoel is trouwens vrij makkelijk te creëren: trek een groepje mensen allemaal dezelfde kleding aan, en ze gaan zich vanzelf als een team gedragen. 

Als een groep je negeert of niet accepteert, kun je daar veel last van hebben. Zoveel zelfs, dat het effect in de hersenen niet te onderscheiden is van fysieke pijn. Buitengesloten worden vermindert je zelfvertrouwen en veroorzaakt stress. Ook heb je door sociale uitsluiting minder het gevoel dat je een betekenisvol leven leidt en dat je controle hebt over de situatie. Zelfs als je maar kort wordt buitengesloten – bijvoorbeeld doordat je in een spelletje een paar minuten de bal niet krijgt toegespeeld – kun je je al behoorlijk rot voelen.

Ook als mensen worden buitengesloten van activiteiten die niet leuk zijn, of van groepen waar ze eigenlijk helemaal niet bij wíllen horen, zorgt uitsluiting voor een negatief gevoel. Zo weten we uit onderzoek dat proefpersonen het zelfs vervelend vinden om te worden buitengesloten door leden van de Ku Klux Klan.

De gevolgen van buitensluiten worden nogal eens onderschat. Je zou misschien denken dat het minder erg is om te worden genegeerd dan om bijvoorbeeld te worden getreiterd of uitgescholden. Maar volgens de Amerikaanse onderzoeker Kip Williams is buitensluiten net zo erg als pesten, of zelfs nog erger.

Van ‘hij is saai’ tot ‘ze heeft gekke kleren aan’: als je mensen vraagt waarom ze iemand niet accepteren in hun groep, krijg je allerlei redenen te horen. Spaanse onderzoekers vroegen aan honderden jonge kinderen (5-7 jaar) waarom ze sommigen van hun klasgenootjes niet leuk vonden. Bijna driekwart van de genoemde redenen had te maken met gedrag van de ander, zoals agressie, bazigheid en anderen in de rede vallen. Ook afwijkende interesses werden genoemd als reden om iemand niet in de groep op te nemen − bijvoorbeeld dat één kind niet van voetbal houdt en de rest wel.

Bij buitensluiten kan goed leiderschap vaak leiden tot een oplossing, zowel op de werkvloer als in de klas. Mensen die worden langdurig worden buitengesloten door collega’s doen er goed aan om samen met hun leidinggevende naar een oplossing te zoeken, zeggen loopbaancoaches. Net als treiteren en roddelen kan buitensluiten namelijk voor veel spanning zorgen, waardoor je uiteindelijk een burn-out kunt krijgen. Wel raden de deskundigen mensen aan om eerst naar zichzelf te kijken: vinden je collega’s je echt niet leuk, of denk je dat misschien omdat je onzeker bent? En kan het zijn dat je wat moeilijk benaderbaar bent? In dat geval kun je proberen zelf meer initiatief te nemen om contact te maken.

Als er op school iemand wordt buitengesloten, heeft de leraar een belangrijke rol te vervullen. Hij of zij kan bijvoorbeeld met de klas in gesprek gaan over welk gedrag wel en niet acceptabel is, en daarover afspraken maken met de groep. En ook initiatieven als Challenge Day kunnen ervoor zorgen dat kinderen elkaar beter leren begrijpen en accepteren.