Wie was Pim Fortuyn?

Midden jaren vijftig gaat hij naar de Engelmundusschool van pastoor Bik in Driehuis. De jonge Fortuyn kan niet aarden op de streng katholieke school en evenmin in het forensendorpje Driehuis waar hij de sfeer maar benepen vindt. Het rauwe IJmuiden waar hij in zijn jongensjaren rondzwerft, vindt hij eigenlijk veel aantrekkelijker. Het is een stadje waar vissers en arbeiders wonen. De zee, het ruige duinlandschap, de haven, het Noordzeekanaal en de Hoogovens spreken tot zijn verbeelding. Daarboven in het huis aan de P.C. Hooftlaan in Driehuis leeft de schuchtere Pim in een fantasiewereld. Van jongs af aan heeft hij een roeping. Hij wil iets betekenen. Hij wil beroemd worden, de mensheid dienen.

Als tiener kruipt hij uit zijn schulp en wordt hij langzaam maar zeker een kleine dandy. Dat komt mede door de hulp van de Augustijner pater Hutjens, een van zijn docenten aan het Mendel College in Haarlem. Hutjens was van grote invloed op Pims persoonlijke ontwikkeling. De pater leert de jonge Fortuyn zichzelf te zijn en zich zonder vrees aan de buitenwereld te presenteren. Na zijn examen overweegt Fortuyn priester te worden. Hij voert gesprekken met de preses van het seminarie in Warmond, maar hij haakt af vanwege het celibaat. “Het celibaat betekende ook niet-masturberen en dat deed ik zo vaak dat dat nog een hele dobber zou worden.”

In plaats van de priesteropleiding in Warmond kiest hij er daarom voor sociologie te gaan studeren aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. Pim Fortuyn zegt dat hij in zijn diepste wezen rooms-katholiek is gebleven. Vooral dat Roomse vindt hij belangrijk, “dat gedoe met de paus en de Sint-Pieter.” De katholieke liturgie, het ceremonieel van de kerk, het decorum: het blijken inspiratiebronnen te zijn voor zijn latere leven.

Al na drie maanden wordt hij uit die functie ontslagen, vanwege een geruchtmakend interview op 9 februari 2002 in De Volkskrant. Fortuyn verkondigt daarin dat wat hem betreft artikel 1 uit de grondwet mag worden geschrapt, het artikel dat discriminatie en racisme moet tegengaan. Fortuyn stelt dat je niks meer ter discussie kan stellen vanwege artikel 1. Hij zegt: “Ik ben ook voor afschaffen van dat rare grondwetsartikel: gij zult niet discrimineren. Prachtig. Maar als dat betekent dat mensen geen discriminerende opmerkingen meer mogen maken, en die maak je in dit land nogal snel, dan zeg ik: dit is niet goed. Laat mensen die opmerkingen maar maken.”

Zijn voorstel raakt een regelrecht taboe, en de reacties zijn er dan ook naar. Fortuyn moet woedende en felle uithalen van collega-politici incasseren, die niet schromen de Tweede Wereldoorlog erbij te halen. Hij wordt ‘gedemoniseerd’, vindt hij zelf. De gewezen lijsttrekker is een politicus zonder partij geworden, maar Fortuyn heeft de smaak te pakken en richt zijn eigen partij op: de Lijst Pim Fortuyn, de LPF. Op een goed moment, want de mediagenieke Fortuyn schudt met verve die wat saaie Paarse, politieke periode op met zijn ongezouten uitspraken. 

De partij maakt al snel furore, verwerft een grote aanhang en ook de media storten zich op Fortuyn. En de zittende politici die eerst met vermaak en ook wel enig dedain naar de nieuwkomer hebben gekeken, zien hoe hij zich ontpopt tot een serieuze concurrent voor bestaande politieke partijen.

Als volwassene zou hij de reden van die zelfgekozen eenzaamheid deels bij de moeders van zijn buurjongens zoeken. Zij zouden hun zoons bij hem weg hebben gehouden vanwege zijn latente homoseksualiteit. Het is maar de vraag of hij dat als achtjarige werkelijk heeft ervaren of dat achteraf zo heeft ingevuld.

Hoewel een moederskindje, erg vrouwvriendelijk was Fortuyn niet. Een vaak herhaald fragment is de confrontatie tussen hem en Den Haag Vandaag-verslaggeefster Wouke van Scherrenburg, die hem scherp probeert te ondervragen nadat hij is weggelopen uit een lijsttrekkersdebat van Twee Vandaag in maart 2002, na kritiek van GroenLinks-lijsttrekker Paul Rosenmöller op zijn stijl van politiek bedrijven. Hij doet zijn microfoontje af, wil Rosenmöller ook geen hand meer geven en beent weg.  En daar staat Wouke van Scherrenburg hem al op te wachten met draaiende camera en microfoon. “U bent een slecht verliezer hè, zoals u dééd tegen Rosenmöller aan het eind van het debat…,” zegt ze wat pesterig tegen hem. “Hoezo?” antwoordt hij korzelig en negeert de journaliste. Ze loopt hem even later weer tegen het lijf, nu bij zijn auto. Weer die wat provocerende vraag over zijn slechte verliezerschap. Fortuyn kijkt geprikkeld om als hij haar vraag weer hoort: “Ga lekker naar huis, koken. Veel beter,” sneert hij. Omstanders lachen, Fortuyn stapt in en is vertrokken.

Op de vraag of hij een islam-hater is, zegt Fortuyn: “Ik haat de islam niet. Ik vind het een achterlijke cultuur. Ik heb veel gereisd in de wereld. En overal waar de islam de baas is, is het gewoon verschrikkelijk.”

In de loop van de jaren negentig raakt Fortuyn steeds meer geïnteresseerd in de Nederlandse identiteit. Dit resulteert onder meer in het pamflettistische boek Aan het Volk van Nederland, waarin hij zich profileert als de erfgenaam van Joan Derk van der Capellen tot den Pol. Deze achttiende-eeuwse Nederlandse politicus en edelman was fel patriottistisch en schreef anoniem in 1781 zijn pamflet Aan het Volk van Nederland, waarin hij de vriendjespolitiek van de regenten hekelde. Ook in zijn meest geroemde boek, De Verweesde Samenleving onderzoekt Fortuyn de staat van Nederland. In Mijn collega komt zo bij u staat de vraag centraal waarom dienstbaarheid in Nederland voor veel mensen een vies woord is. Die verwondering draagt hij overigens ook in de praktijk uit: als de gang van zaken bij een diner hem niet bevalt, pakt restaurantgast Fortuyn een van zijn twee Cavalier King Charles Spaniëls (Kenneth en Carla) op schoot en laat hen zijn diner verder opeten.

Fortuyn voelt haarscherp aan welke onderhuidse spanningen er leven in de Nederlandse samenleving en welke onderwerpen de gemiddelde Nederlander raken.

Professor Pim is ook streng: wie niet meedoet bij de colleges, een boterham eet, een sigaretje opsteekt of zit te babbelen kan op een stevige uitbrander rekenen. In de jaren die volgen, raakt hij op het sociologisch instituut steeds meer verstrikt in intriges. Een patroon van ruzies en conflicten ontwikkelt zich en leidt in 1988 tot zijn ontslag. Uit die tijd stamt de kreet "Waar Pim komt, komt ruzie." Pim zelf formuleert het anders. Hij zegt liever: "Waar Pim komt, komt leven in de brouwerij."

Andere gedaantes die de veelzijdige Fortuyn aanneemt in zijn leven naast politicus zijn medewerker van de Sociaal-Economische Raad, ondernemer, bedenker van de OV-Studentenkaart en debatleider.

Rotterdam omarmt de import-Rotterdammer met een klinkende verkiezingsoverwinning: Leefbaar Rotterdam wordt onder leiding van Fortuyn bij de gemeenteraadsverkiezingen van 6 maart 2002 uit het niets de grootste partij. Maar liefst 34,7% van de Rotterdammers heeft een stem uitgebracht op ‘Pim’. Dat is ook bijna letterlijk zo: anderen op de lijst van Leefbaar Rotterdam krijgen nauwelijks voorkeursstemmen, bijna alle Leefbaar Rotterdam-kiezers stemmen op de flamboyante lijsttrekker. In Rotterdam begint de politieke zege voor Fortuyn.

Ondanks de fundamentele onzekerheid waarmee hij in talloze interviews koketteert (zo zou hij bang zijn om beslissingen te nemen en niet kunnen omgaan met kritiek), moet hij een rotsvast vertrouwen in zichzelf hebben gehad. Met de ijzeren discipline die hij als kind al had, dringt hij de onzekerheid naar de achtergrond door voor zichzelf en voor de buitenwereld het beeld te scheppen van een excentrieke, onbevreesde doordouwer met een missie.

Marco Pastors, jarenlang de rechterhand van Fortuyn, schrijft later in zijn boek Tot uw dienst dat hij Fortuyns ideeën heeft zien veranderen na een bezoek aan Java. Volgens hem had Fortuyn in Indonesië gezien dat een multiculturele samenleving niet functioneerde, iets wat destijds niet hardop gezegd kon worden in de Nederlandse politiek. Maar aan taboes doet Fortuyn niet: “Als iets vanwege gevoeligheid niet gezegd mocht worden, dan was het waarschijnlijk een probleem dat kon doorgroeien en daarom deed hij het juist wel.”

In 2002 wordt het vreemdelingenbeleid het dominante thema van zijn politieke repertoire. Eén dag voor zijn dood zegt Fortuyn in een debat met Melkert: “Deze verkiezingen draaien om vreemdelingenbeleid en veiligheid. […] En men mag van mij absoluut verwachten dat er op beide terreinen keiharde doelen in het regeerakkoord komen.”

Het is even over zes, maandagavond 6 mei. Chauffeur Smolders hoort Fortuyn een meter achter de auto op het parkeerterrein praten met presentator De Wild, die hem een fles champagne aanbiedt als dank voor zijn medewerking. Dan hoort hij twee knallen. Hij heft zijn gezicht op, kijkt door het zijraam en ziet Fortuyn wankelen. Eén kogel heeft Fortuyn in de borst getroffen, een tweede in de hals. De lijsttrekker van de LPF leunt even tegen De Wild aan en zakt dan in elkaar. Smolders ziet door de achterruit van de auto een kleine man met een baseballpet op en een blauwe plastic tas. Hij staat op korte afstand van Fortuyn. Hij richt het pistool, en schiet nog drie keer, waarvan twee keer in het hoofd.

Pim Fortuyn wordt vermoord door milieuactivist Volkert van der G. Het is dan negen dagen voor de verkiezingen, de peilingen staan zeer gunstig voor de LPF en Fortuyn droomt van het minister-presidentschap. Pim Fortuyn laat Nederland op 6 mei 2002 in grote verwarring achter. Er heerst veel woede, verdriet en onmacht over de politieke moord. Op het Binnenhof broeit het, daar verzamelen woedende aanhangers zich en steken brandjes aan bij de parkeergarage onder het Plein vlak naast het Binnenhof. Minister-president Wim Kok roept op tot kalmte.

De Fortuyn-revolutie zoals deze wel genoemd wordt, is een waterscheiding in de Nederlandse politiek geworden. Er is een voor Fortuyn en een na Fortuyn. De politieke verhoudingen zouden nooit meer hetzelfde worden. Fortuyn markeert het begin van een nieuwe politiek, waarin zijn beroemde uitspraak “Ik zeg wat ik denk en ik doe wat ik zeg” centraal staat. Volgens Fortuyn was het verschil tussen hem en de meeste andere mensen dat hij zich niet liet leiden door angst. Hoe bang hij ook was, hij liet zich niet weerhouden te doen wat hij zich had voorgenomen. “Misschien ben ik nog wel banger dan andere mensen, juist omdat je doorgaat en dus beseft wat het is. Ik ben ongelofelijk bang voor de leegte, voor de dood.”

Juist die leegte, de zelfgekozen eenzaamheid van de buitenstaander, heeft hij zijn leven lang meegedragen en ging hij tijdens zijn roerige leven steeds meer cultiveren. Hij ontwikkelde een extravagant imago dat hij met flair uitdroeg. Zodoende wist hij zijn eigen zwakte en angst om te toveren tot een kracht. Een kracht die hem zijn positie als buitenstaander deed koesteren én deed uitbuiten. Die kracht stelde hem bovendien in staat om een politieke aardbeving te veroorzaken, die de Nederlandse samenleving nog lang op haar grondvesten zou laten natrillen.