Is de politiek harder geworden?

Historica Erie Tanja stelt dat taalverruwing in de politiek nog niet aan de hand is aan het eind van de negentiende en het begin van de twintigste eeuw. Wel verandert langzaam de stijl van politiek bedrijven en daarmee ook het taalgebruik. Tanja heeft aan de Radboud Universiteit Nijmegen onderzoek gedaan naar de parlementaire cultuur van de Tweede Kamer in de periode 1866-1940. Dat leverde in 2011 het proefschrift Goede politiek op.

Het parlement bestaat tot de vorige eeuwwisseling vrijwel geheel uit heren van adel en uit de hogere middenklasse. “Lange tijd zijn er weinig verschillen in taalgebruik, dat ook relatief formeel is. Dit komt doordat Kamerleden tot 1900, ondanks hun verschillende opvattingen, een homogene groep vormen”, zegt Tanja.

De politiek staat nog ver van de kiezer af en de Kamer is naar binnen gericht. Het zijn de antirevolutionair Abraham Kuyper en de socialist (later anarchist) Ferdinand Domela Nieuwenhuis die in die tijd op een andere manier gaan debatteren. Zij richten zich niet alleen op hun mede-Kamerleden, maar willen ook een spreekbuis van hun achterban buiten de Kamer zijn. Tanja: “Vanaf het laatste kwart van de 19e eeuw is er sprake van emancipatie van grote groepen burgers, vooral door de industrialisatie. Politieke partijen komen op. Kamerleden gaan zich richten op de buitenwereld en willen zorgen dat ze de kiezer bereiken met hun boodschap, om duidelijk te maken dat ze voor zijn belangen opkomen.” In diverse kranten, zoals De Standaard, waarvan Kuyper zelf de hoofdredacteur was, en NRC verschijnen uitgebreide verslagen van Kamerdebatten. “In de Kamer is weinig plaats voor directe toehoorders; via de verslagen en andere berichten in kranten kunnen politici wél hun achterban bereiken.”

Ook komen mensen uit lagere sociale klassen in de Kamer, zoals de Groningse schilder Jan Schaper die vanaf 1899 namens de Sociaal-Democratische Arbeiderspartij (SDAP) een socialistische maatschappij nastreeft. Tanja: “Hij heeft een andere manier van dingen zeggen dan de liberalen. Daarmee komt wat je nu ‘straattaal’ zou noemen in de Kamer. Niet dat het daarmee platvloers wordt, maar hij gebruikt wel termen die je eerder niet hoorde. Zo zijn er ineens antikapitalistische geluiden te horen.”

In 1910 is er het volgende incident tussen Schaper, zijn collega De Geer van de Christelijk-Historische Unie (CHU) en de voorzitter van de Tweede Kamer:

Schaper: “Ik wil alvast constateeren, dat, waar De Savornin Lohman (een partijgenoot van De Geer, red.) mij gisteren van woede uit mijn vel heeft laten springen, hij ook zooëeven eens goed opgewonden is geworden.”
De Geer: “Niet zoo onbeschoft als u.”
Schaper: “De grootste onbeschoftheid is begaan door u en uw leelijke kornuiten.”
Voorzitter: “Ik roep den heer Schaper tot de orde. Uitdrukkingen als die hij gebruikt, zijn hier niet op haar plaats.”
Schaper: “De heer De Geer zegt, dat ik onbeschoft was; mag dat dan?”
Voorzitter: “Wanneer ik den heer Schaper voor den tweeden keer tot de orde moet roepen, zal ik de Kamer voorstellen hem het woord te ontnemen.”

De fellere retoriek leidt ertoe dat in 1934 de zogeheten ‘schrapbepaling’ wordt ingevoerd. Dankzij die bepaling kan de Kamervoorzitter uitspraken van parlementariërs als ontoelaatbaar bestempelen en uit de Handelingen (het woordelijk verslag van de Kamerdebatten) houden. Dit kan zowel tijdens het debat als achteraf. Een voorbeeld uit 1985, waarbij Kamerlid Hans Janmaat van de – destijds als extreemrechts beschouwde – Centrumdemocraten een vergelijking maakt tussen de ‘status aparte’ die Aruba nastreeft en de apartheid in Zuid-Afrika: 

Janmaat: “En dan Aruba. Men moet een status aparte hebben. Nu had je gedacht dat apartheid in Nederland geen enkele grond van waardering vindt. Maar mis! Het gaat dit keer uiteindelijk niet om Zuid-Afrika.”
Voorzitter: “Wilt u deze onsmakelijke vergelijking intrekken!”
Janmaat: “Daar zie ik geen reden toe meneer de Voorzitter!”
Voorzitter: “Maar ik wel!”
Janmaat: “Dan moet u haar schrappen.”
Voorzitter: “Juist. Deze vergelijking wordt geschrapt.” 

Deze uit de verslagen geschrapte passages zijn in de wandelgangen bekend komen te staan als de ‘lijken’ van het parlement. Om later nog vast te kunnen stellen wat er gezegd is, worden de uitgewerkte stenogrammen mét de ontoelaatbaar geachte woorden in een speciaal archief bewaard: het ‘lijkendossier’.

In 1993 verwijst de Voorzitter voor het laatst een opmerking naar het lijkendossier. Daarna wordt de schrapbepaling niet meer gebruikt. Dankzij de opkomst van radio en televisie kan niet meer worden voorkomen dat bepaalde opmerkingen uit het debat het grote publiek bereiken, is de achterliggende gedachte. In 2001 wordt de schrapbepaling helemaal afgeschaft.

In 2007 betoogt SGP-voorman Bas van der Vlies dat de Kamer “zich niet te kijk moet zetten door onheus taalgebruik en spelverruwing.” In een interview met het Historisch Nieuwsblad laat de christelijke politicus zich een jaar later ook negatief uit over de kleding van zijn collega’s: “Soms lijkt het wel of Kamerleden rechtstreeks van de camping komen.” Iemand die via de televisie de politiek volgt krijgt volgens Van der Vlies het beeld van het parlement als een “zooitje ongeregeld”.

In datzelfde jaar is er veel aandacht voor de omgangsvormen in de politiek. “Ik heb me de afgelopen tijd dood zitten ergeren aan het taalgebruik dat hier van links tot rechts gebezigd wordt,” zegt ook het prominente VVD-Kamerlid Johan Remkes. Hij wil ontoelaatbaar taalgebruik in debatten voortaan weren. Een meerderheid van de Kamer stuurt in oktober een brief naar Kamervoorzitter Gerdi Verbeet met een pleidooi voor een ‘morele code’ om beschaafder taalgebruik te garanderen.

Toch bloedt het initiatief dood. De partijen op de flanken – SP en PVV – waren al fel tegen deze “ordinaire poging om de oppositie monddood te maken” (aldus Hero Brinkman), maar ook GroenLinks-leider Femke Halsema is niet rouwig om het sneuvelen van het voorstel, zegt ze tegen De Volkskrant. “Wie onheus bejegend wordt, moet zelf terugvechten. Dat kun je niet aan een voorzitter overlaten.” D66-fractievoorzitter Alexander Pechtold kan zich er evenmin druk om maken. “Ach, die woorden. De oogst van de afgelopen vijftien jaar aan echt onparlementair taalgebruik blijft nog steeds beperkt tot 'effe dimmen' en 'knettergek'. Dat vind ik zo ernstig niet. Zeker als je het vergelijkt met andere landen.”

Inderdaad, hoe zit het eigenlijk in andere landen? Door al deze akkefietjes zou je het bijna vergeten, maar vergeleken met bijvoorbeeld het Britse Lagerhuis is de debatcultuur in de Tweede Kamer in de regel zakelijk en formeel. Historica Erie Tanja spreekt van een “handjevol incidenten in een hele eeuw.” Vechtpartijen zijn sinds 1939 al helemaal uitgesloten in Nederland. Een compilatie om de voorvallen in het Nederlands parlement in perspectief te plaatsen, en een studiogesprek met historicus Henk te Velde in Buitenhof. Hij merkt op dat het woord 'parlementair' in het Nederlands iets als 'beschaafde discussie' betekent. "Er is geen andere taal waar dat op die manier gebeurt, en dat zegt iets over wat wij verwachten van een discussie: die moet kalm en rustig zijn."

In het parlement valt het historisch gezien dus nogal mee met de taalverruwing. Kamerleden uiten zich niet alleen in de Tweede Kamer, maar ook via de media. Hoe zijn de verhoudingen tussen politici en journalisten veranderd? De Media-Ombudsman Nederland (MON), een onafhankelijke stichting die zich inzet voor journalistieke ethiek, maakt zich in 2008 zorgen om de relatie tussen politici en journalisten. De stichting waarschuwt vooral voor de nadruk die in de media is komen te liggen op de beeldvorming van een politicus, in plaats van op zijn of haar boodschap.

Schoolvoorbeeld van deze nieuwe aanpak zijn website GeenStijl en de bijbehorende omroep PowNed, die politici met onorthodoxe methoden het vuur aan de schenen leggen. Zo komt minister Ella Vogelaar (PvdA) in de problemen als ze verslaggever Rutger Castricum niet te woord wil staan, maar zich ook niet goed raad weet met zijn volhardendheid. Drie minuten ongemakkelijke stilte voor de camera zijn het gevolg.

Terug naar de omgangsvormen in de Tweede Kamer, zijn die ook veranderd? Taalwetenschapper Jan Renkema (Universiteit van Tilburg) concludeert in een verkennend onderzoek dat verruwd taalgebruik niet werkt als methode om de kloof tussen de politiek en de burger te dichten. Tegenstanders kan de politicus er niet mee overtuigen, en zijn eigen imago loopt deuken op. In een voetnoot van zijn artikel zegt Renkema: “Overigens zijn er geen harde bewijzen dat dit type taalgebruik in de politiek toeneemt. Het kan ook zijn dat er nu meer aandacht aan wordt besteed dan vroeger. Wel is er sinds de opkomst van Fortuyn een tendens waarneembaar dat politici geneigd zijn om directer te formuleren wat zij denken.”

Bootsma en Hoetink zijn in hun boek Over Lijken over de schrapbepaling ook voorzichtig. Zij concluderen: “Onvertogen woorden vielen er kortom ook na het in onbruik raken van de schrapbepaling wel degelijk. Is het parlementaire taalgebruik dan steeds informeler aan het worden? De geschiedenis van de lijken leert in ieder geval dat het vroeger niet altijd beter was –  in de jaren vijftig en zestig niet, en zeker ook in de jaren dertig niet.”