Bashar al Assad (geboren op 11 september 1965) is in zijn jonge jaren niet echt geïnteresseerd in politiek. Dat hoeft ook niet. In de dictatuur die Syrie op dat moment is, staat zijn oudere broer Basil klaar om het stokje over te nemen van hun vader, Hafez al Assad. Vader Assad, een oud-generaal, is sinds 1971 president van Syrië, nadat hij in de jaren daarvoor aan verschillende coups heeft meegedaan.

Terwijl zijn vader nog aan de macht is, oriënteert de jonge Bashar zich op andere zaken dan het regeren van een land. Hij behaalt een medische graad aan de universiteit van Damascus en vertrekt in 1992 naar Londen om zich te specialiseren in oogheelkunde. Maar dan gebeurt er iets dat het leven van Bashar voorgoed verandert: zijn oudere broer Basil komt om bij een auto-ongeluk. Zijn vader wil dat Bashar terugkomt uit Londen en zich gaat voorbereiden op zijn rol als ‘kroonprins’. Onderdeel daarvan is  een militaire opleiding, zodat Bashar meer statuur krijgt bij het leger en de machtige inlichtingendiensten in het land en meer inzicht krijgt in hoe de hazen lopen in Syrië. Hij schopt het tot kolonel. Maar dan, in 2000, overlijdt zijn vader en is het de beurt aan Bashar al Assad om president van Syrië te worden.

Om het mogelijk te maken dat Bashar al Assad president wordt, verlagen ze nog gauw de minimumleeftijd voor het presidentschap van veertig jaar naar 34 jaar, de leeftijd van Bashar.

Als Bashar aan de macht komt is hij de grote onbekende. Je ziet aan berichtgeving uit die tijd dat buitenlandse analisten niet goed weten hoe ze hem moeten duiden. Veel deskundigen en diplomaten spreken vooral de hoop uit dat de jonge Bashar Syrië zal veranderen. Ze hopen op meer vrijheden en meer democratie dan de schijnvertoning die dat is in Syrië. Zo is bijvoorbeeld Bashar na de dood van zijn vader weliswaar officieel door de bevolking verkozen tot president, maar bij de verkiezingen is hij de enige kandidaat. Je moet je stem openlijk uitbrengen: zichtbaar voor medewerkers van het stembureau. Iedereen weet dat wanneer je blanco stemt, je naam wordt genoteerd en je ongetwijfeld later in de problemen zult komen.  

Zo onduidelijk als de toekomst van Syrië is onder de nieuwe president, zo duidelijk is wel welk Syrië Bashar heeft geërfd van zijn vader.

Syrië heeft dus een hoop problemen: vijandschap met Israël, de economie draait slecht, er zijn watertekorten. Ook kent het land zo’n zeventien veiligheidsdiensten, gevreesd door het grootste deel van de bevolking dat niet bij de kliek van Bashar hoort. De diensten houden potentiële oppositieleden in de gaten om een eventuele opstand tegen het regime snel de kop in te kunnen drukken. Iedereen die zich negatief uitlaat over het staatshoofd kan zonder pardon in de gevangenis verdwijnen, waar op grote schaal wordt gemarteld. Overigens houdt een deel van de veiligheidsdiensten ook weer andere veiligheidsdiensten in de gaten.  

Toch straalt Bashar tijdens zijn eerste jaren als president optimisme uit en wekt hij de indruk dat hij met minder harde hand dan zijn vader zal regeren. Hij zorgt voor iets minder strenge regels op het gebied van vrijheid van meningsuiting en de pers.

Bashar is terechtgekomen in een staatsstructuur die vooral is ingericht om de familie Assad aan de macht te houden en minder om de bevolking goed van dienst te zijn. Hij heeft dan ook niet veel bewegingsvrijheid om de zaken fundamenteel anders aan te pakken dan zijn vader deed. De familie Assad maakt onderdeel uit van de alawitische minderheid in Syrië. Veel alawieten profiteren van zijn presidentschap. In het kader van verdeel en heers bestaat zijn regime lang niet alleen uit alawieten: er zijn ook soennieten in vertegenwoordigd. 

De mensen die deel uitmaken van de macht in Syrië willen dat Bashar de greep op die macht stevig vasthoudt. Zij zijn bang dat de grote soennitische meerderheid (zo’n 74 procent van de bevolking) die macht komt opeisen. Zoiets gebeurt ook in 1982, in de stad Hama, waar het regime een opstand tegen het regime met veel geweld en dus ook veel slachtoffers, neerslaat. Veel mensen verdwijnen tijdens de opstand in Hama in de martelkamers van een van de vele staatsveiligheidsdiensten.

De opstand is georganiseerd door soennitische moslims die zichzelf onderdrukt voelen door het regime van Assad, dat zich niet zozeer door de Koran laat leiden, maar door de uitgangspunten van de Ba’athpartij van Assad. Daarin zijn nationalisme, socialisme en wereldlijke zaken (in plaats van religie) belangrijke pijlers.

De onvrede onder de meerderheid blijft en komt jaren later, in 2011, weer naar boven. In dat jaar gaan, in navolging van revoluties in Tunesië, Egypte en Libië, ook in Syrië mensen de straat op, veel massaler dan in 1982. De opstand begint in Deraa, waar inwoners kwaad zijn dat kinderen door de veiligheidsdiensten zijn opgepakt en gemarteld. De demonstraties breiden zich uit over het land en worden al snel bloedig neergeslagen. Er blijven nieuwe demonstraties plaatsvinden, maar het land glijdt vooral af in een steeds bloediger burgeroorlog.

Het is interessant om te kijken naar de tijd van de Amerikaanse bezetting van Irak, van 2003 tot 2011. De Amerikanen hebben dan veel last van aanslagen op hun troepen. Er zitten verschillende groepen achter, maar voor een groot deel zijn het aanhangers van de verdreven Iraakse dictator Saddam Hussein en buitenlandse strijders van al-Qaida. Deze buitenlanders komen onder andere het land binnen via buurland Syrië. De Amerikanen beweren dat Syrische geheime diensten ervoor zorgen dat deze buitenlandse jihadisten zonder veel moeite Irak binnen kunnen komen, om het de Amerikanen lastig te maken. Dat is in het belang van Assad: hij is bang dat de Amerikanen, onder president Bush, misschien ook Syrië binnenvallen. Als het Amerikaanse project in Irak mislukt zullen ze dat wel uit hun hoofd laten, zo denkt Assad. Ook komt Assad zo op een makkelijke manier af van Syrische moslimextremisten. De vrije doorgang voor terroristen via Syrië naar Irak is de Amerikanen een doorn in het oog. In november 2008 bombarderen de Verenigde Staten een doorgangshuis vlak bij de grens met Irak.

Bij het begin van de opstand van 2011, in Syrië zelf, komen er beschuldigingen dat Assad een aantal gevangen moslimextremisten vrijlaat, om zo de opstand te ondermijnen. Hij zou dat doen in de hoop dat deze mensen een extremistisch tintje aan de opstand geven, zodat hij kan beweren dat hij alleen maar hard optreedt tegen terroristen. En wie is daar nu op tegen? Feit is dat Assad in de eerste weken van de opstand enkele honderden gevangenen vrijlaat. Dat is een soort tegemoetkoming aan de demonstranten in de Syrische plaats Deraa waar de opstand begon. Onder hen zijn figuren die extremer zijn, maar het is lastig aan te tonen dat ze alleen maar vrijkomen om de huisstijl van de opstand te veranderen. Feit is wel dat Assad vanaf het begin spreekt over een "gevecht tegen terroristen".

Er komen in de loop van de opstand steeds meer berichten over hoe zwaar er wordt gemarteld in de gevangenissen van Assad. Een fotograaf die foto’s moet maken van de dode lichamen van gevangenen, smokkelt die foto’s het land uit. Mensenrechtenorganisaties als Human Rights Watch trekken aan de bel.

Assad vecht steeds harder terug tegen de opstandelingen in zijn land, die ook steeds fanatieker en gewelddadiger worden. Eerst redden de veiligheidsdiensten het zelf op de grond, maar algauw besluit Assad de luchtmacht, met straaljagers en helikopters in te zetten. ‘De vatenbom’ wordt een begrip: een vat gevuld met dynamiet en stukjes metaal, dat lukraak uit helikopters wordt geduwd. De stad Homs krijgt het zwaar te verduren. Uit onmacht en als een signaal aan de Syrische regering, sluiten steeds meer Westerse ambassades hun deuren. Ook de Nederlandse ambassade in Damascus gaat dicht.

Assad wordt in 2013 al een keer gered door de Russen, als die meehelpen om een Amerikaanse aanval af te wenden. Het is een Russisch plan om Assad afstand te laten doen van zijn chemische wapens. In 2015 besluit Rusland om Assad met meer dan alleen woorden te steunen. Assad staat er op dat moment militair wankel voor. Hij heeft te weinig soldaten: te veel zijn gedood, gewond of komen niet voor hun dienstplicht opdagen en vluchten naar het buitenland. Rusland stuurt daarom troepen en gevechtsvliegtuigen naar Syrië. Met behulp van onder anderen de Russen wint Assad langzamerhand weer terrein. Een van de eerste grote successen voor Assad: de herovering van de stad Aleppo. De helft van die stad was ooit in handen van rebellen, maar nu niet meer.

Maar het blijft daar niet bij. In 2018 trekken Syrische en Russische troepen Oost-Ghouta binnen, een voorstedelijk gebied van Damascus. Er wordt zwaar gevochten en gebombardeerd. Deels worden de gewapende, vaak jihadistische groepen, na onderhandelingen, geëvacueerd naar de provincie Idlib in het noorden van het land.

In april 2018 komen er videobeelden uit Oost-Ghouta van mensen die zijn getroffen door een chemische aanval. Exact een jaar eerder waren dit soort beelden aanleiding voor de Amerikaanse president Trump om uit vergelding 59 kruisraketten op een Syrische luchtmachtbasis af te schieten. Ook nu reageert Trump verontwaardigd, terwijl de Russen en de Syriërs ontkennen er bij betrokken te zijn.

Syrië is een land met meerdere werkelijkheden. In de gebieden waar de regering de macht heeft en waar nooit echt is gevochten, tref je een redelijk normaal Syrië aan. Zoals in de havenstad Latakia.

Na al die jaren van oorlog zit Assad nog steeds in het zadel. Weliswaar heeft hij niet meer het hele land in handen, maar hij wint wel weer terrein. Dat maakt het ook lastig onderhandelen over vrede. Het is de afgelopen jaren een aantal keren geprobeerd, maar steeds liep dat op niks uit. Wel is er eind 2016 een wapenstilstand gesloten tussen de regering en de wat minder extreme groepen. Dat bestand wankelt steeds. Zolang Assad denkt dat hij met vechten meer winst kan behalen, zal onderhandelen door hem eerder als tijdrekken worden ingezet dan als serieuze poging om de oorlog te beëindigen. 

Opmerkelijk genoeg zijn er ook steeds meer westerse landen die vinden dat het vertrek van Assad geen voorrang meer heeft. Die landen zien de grote aantallen jihadstrijders die zich in Syrië bevinden en zien in hen een gevaar voor het westen. De strijd tegen moslimextremisme is voor hen belangrijker dan het verdrijven van Assad. Ook is de angst voor nog meer vluchtelingen uit Syrië een factor.

Assad herovert steeds meer gebieden. Zeker zolang hij steun blijft ontvangen van Rusland en Iran. Met steun van deze landen bindt Assad in december 2019 de strijd aan tegen het laatste rebellen bolwerk: de provincie Idlib. 

Zolang Assad steun houdt van Rusland en Iran zal hij doorgaan met het heroveren van dit gebied. Alleen is daarmee niet meteen de vrede gewonnen, een klassiek probleem in veel oorlogen. Zelfs als hij het hele land herovert zal in voormalige rebellengebieden de onvrede waarschijnlijk doorsudderen en leiden tot aanslagen. Grote delen van het land liggen in puin en er zijn miljoenen mensen die lichamelijk, geestelijk of economisch beschadigd uit deze oorlog komen. Al die slechte omstandigheden blijven een voedingsbodem voor nieuwe onrust. Verder is Assad nu weliswaar gered door Iran en Rusland, maar daardoor is hij voor zijn lot ook afhankelijk van hen. Als die landen op het grote internationale schaakbord Assads aftreden kunnen ruilen voor iets dat interessanter is, komt zijn heerschappij alsnog in gevaar.