Wat is apartheid?
Wat is apartheid?
Laatste update: 12-06-2025
De apartheid is een systeem van rassenscheiding dat de overheid in 1948 invoert in Zuid-Afrika. De overheid deelt mensen in op basis van ras. Die indeling bepaalt bijna alles: waar je mag wonen, werken, reizen en met wie je mag trouwen. Miljoenen mensen leven tientallen jaren in dit onderdrukkende systeem. Ontdek hier meer over apartheid, de gevolgen en hoe het uiteindelijk wordt afgeschaft in de jaren 90.
Redacteur: Manon Vonkeman
Wat gaat er vooraf aan de apartheid?
De oorsprong van apartheid ligt in de koloniale geschiedenis van Zuid-Afrika. Deze begint eind 15e eeuw met de aankomst van Portugese en later andere Europeaanse zeevaarders aan de kust. Zij voeren een aantal oorlogen met bevolkingsgroepen die al eeuwen in het gebied wonen, zoals de Khoikhoi en de San.
In de 17e eeuw komen de Nederlanders voor het eerst aan in Zuid-Afrika. De Nederlandse VOC sticht een verversingspost bij Kaap de Goede Hoop. Deze groeit uit tot een kolonie waar Europese kolonisten – vooral Nederlanders, Duitsers en Fransen – gaan wonen. De VOC brengt tot slaaf gemaakte mensen uit Azië en andere delen van Afrika naar de kolonie.
Een deel van de kolonisten trekt verder het binnenland in om te boeren (zij worden Boeren genoemd). Daarbij komt het regelmatig tot gewelddadige conflicten met de oorspronkelijke inwoners van het land. De kolonisten verdrijven hen met veel geweld van hun land, pikken vee in en verwoesten dorpen.
Contacten tussen de Khoikhoi en de Nederlanders
Eind 18e eeuw veroveren de Britten de Kaapkolonie van de Nederlanders. Vanaf 1806 is de kolonie definitief in Britse handen. Ook zij breiden hun macht en grondgebied uit ten koste van Afrikaanse bevolkingsgroepen, zoals de Xhosa. In 1833 schaffen de Britten de slavernij in al hun koloniën af. Maar de ongelijkheid blijft. Zo blijft een groot deel van de zwarte bevolking werken onder zware omstandigheden voor hele lage lonen.
Tussen 1835 en 1870 trekken veel afstammelingen van Nederlandse kolonisten (Boeren) weg uit de Kaap. Zij zien geen toekomst onder Brits bestuur. Dit heet de ‘Grote Trek’. Zij stichten uiteindelijk eigen republieken, zoals Oranje Vrijstaat en Transvaal. De Boeren gebruiken daarbij vaak veel geweld tegen zwarte Zuid-Afrikanen, zoals de Zoeloe en de Xhosa.
Afrikaners, Boeren of Voortrekkers?
Afrikaners zijn witte Zuid-Afrikanen. Ze stammen meestal af van Europese kolonisten en spreken vaak Afrikaans. Dat is een mix tussen het Nederlands en andere talen. Soms worden Afrikaners ook (Trek)Boeren genoemd. Die naam wordt vooral gebruikt voor de mensen, met name Nederlanders, die als boer naar het binnenland trekken. Tijdens de Grote Trek in de jaren 1835-1870 noemen ze zichzelf Voortrekkers.
Als er rond 1870 diamanten en later ook goud worden ontdekt, willen de Britten meer controle over de gebieden waar de Boeren wonen. Door toenemende spanningen ontstaan er uiteindelijk twee oorlogen: de Eerste (1880-1881) en de Tweede Boerenoorlog (ook wel Zuid-Afrikaanse Oorlog genoemd) (1899-1902).
In 1902 sluiten de Boeren en de Britten vrede, mede omdat beide groepen bang zijn voor toenemend verzet van zwarte Zuid-Afrikanen. Ze gaan samenwerken om hun land en macht te behouden. De Boerenrepublieken worden onderdeel van het Britse rijk. En in 1910 voegen de Britten de vier gebieden samen tot de Unie van Zuid-Afrika. In 1931 wordt Zuid-Afrika onafhankelijk. In de tijd van de Unie van Zuid-Afrika en de onafhankelijkheid daarna worden zwarte Zuid-Afrikanen steeds verder uitgesloten van land, werk, onderwijs en politieke invloed door de witte overheid. Zwarte en witte mensen worden op meer en meer vlakken van elkaar gescheiden.
Hoe ontstaat de apartheid?
Witte Zuid-Afrikanen, Afrikaners, hebben de macht, terwijl zij in de minderheid zijn. Toch groeit in de jaren 30 en 40 bij veel Afrikaners de angst dat zwarte Zuid-Afrikanen meer macht willen. Ze hebben het gevoel dat hun eigen cultuur bedreigd wordt. De economische crisis van de jaren 30 maakt die angst en onzekerheid groter. Daardoor krijgt de Nasionale Party van Afrikaner-nationalisten steeds meer steun van Afrikaners.
In 1948 wint deze partij de verkiezingen. De partij heeft een duidelijke boodschap: witte mensen moeten de baas blijven en rassen moeten streng van elkaar gescheiden leven. Dat noemen ze apartheid. Na de verkiezingen leggen ze deze apartheid vast in de wetten van het land. In de video hieronder krijg je een indruk van de racistische ideeën die achter apartheid zitten:
Premier Hendrik Verwoerd wordt ook wel de ‘architect van de apartheid’ genoemd. Hij (en zijn aanhangers) geloven in het racistische idee dat witte mensen ‘ontwikkelder’ zijn dan zwarte mensen en daarom de macht moeten hebben.
Wat houdt het systeem van apartheid in?
De apartheid houdt in dat de overheid mensen indeelt op basis van ras. Ze bedenken vier groepen: blanken, Aziaten, kleurlingen en zwarten. Maar biologisch gezien kan je mensen niet indelen op basis van rassen. De categorieën die we als ‘rassen’ kennen, zijn door mensen bedacht en verschillen per tijd en plaats.
In de praktijk betekent dit dat de Zuid-Afrikaanse overheid iemand bijvoorbeeld indeelt op uiterlijk (zoals huidskleur en haartype), afkomst (zoals bij welke groep je ouders zijn ingedeeld) en je sociaal-culturele leven (zoals met wie je omgaat of welke taal je spreekt). Dit wordt bepaald door een commissie:
Commissies bepalen tot welke categorie je hoort en dat bepaalt je hele leven. Ga naar de site van Het Klokhuis voor de hele aflevering.
Apartheid houdt onder andere in dat de groepen in het dagelijks leven gescheiden van elkaar blijven, met name wit en niet-wit. De overheid bepaalt onder andere waar je mag wonen, werken, reizen en met wie je mag trouwen. Zo mag je niet trouwen met iemand die tot een andere groep behoort. Alles wordt gescheiden: van bussen, taxi’s en stranden tot restaurants, hotels, kerken en scholen. Bovendien krijgen witte Zuid-Afrikanen meer rechten en veel betere voorzieningen.
Ervaringen met apartheid
De apartheid houdt daarnaast in dat de overheid het land opnieuw verdeelt. De overheid wijst zwarte Zuid-Afrikanen ‘thuislanden’ (Bantustans) toe. Dit zijn kleine stukken land die vaak nauwelijks vruchtbaar zijn, ver weg van de steden. Land met economische waarde houden de Afrikaners voor zichzelf. De overheid zegt dat deze thuislanden zelfstandig zijn of kunnen worden, maar in de praktijk is dat niet echt zo. Er komen zelfs wetten die zorgen dat zwarte Zuid-Afrikanen alleen in steden mogen verblijven als ze een baan hebben bij een witte familie of wit bedrijf:
Veel zwarte Zuid-Afrikanen moesten gedwongen wonen in 'thuislanden'. Een deel moest in townships in de stad wonen, maar alleen zolang ze werk hadden in de stad. Bekijk hier de hele aflevering van Het Klokhuis.
Wie protesteren er tegen de apartheid?
Er is veel verzet tegen de apartheid. De bekendste verzetsbeweging is het African National Congress (ANC), dat al in 1912 wordt opgericht door de toenemende ongelijkheid in die tijd. Onder leiding van vrijheidsstrijders als Nelson Mandela groeit het ANC uit tot de belangrijkste verzetsorganisatie.
Aan het begin zijn de protesten van de ANC zonder geweld. Dat verandert door het bloedbad in Sharpeville (1960). Bij een vredig protest openen politieagenten in Sharpeville het vuur op een groep demonstranten. Daarbij komen 69 mensen om het leven en raken veel mensen gewond. Mandela richt daarna een gewapende tak van het ANC op, Umkhonto we Sizwe (Speer van de Natie), die onder andere sabotageacties en gewapende aanvallen organiseert. De overheid pakt veel activisten op en martelt of vermoordt hen. Maar het verzet blijft doorgaan.
In onderstaande video zie je meer over het bloedbad in Sharpeville en de reactie van Mandela. Let op: schokkende beelden.
Let op: schokkende beelden. Bij een vredig protest in Sharpeville vermoorden politieagenten 69 mensen en raken veel mensen gewond. Bekijk op NPO Start alle afleveringen.
Ook buiten Zuid-Afrika zijn er toenemende protesten. De internationale gemeenschap veroordeelt de apartheid via de Verenigde Naties in 1973. Steeds meer landen voeren economische, diplomatieke, culturele en academische boycots in. Er zijn wereldwijd demonstraties, bedrijven trekken zich terug en artiesten weigeren op te treden in Zuid-Afrika. Bekende campagnes, zoals de Free Nelson Mandela-beweging, zetten de Zuid-Afrikaanse regering onder druk.
Hoe komt er een einde aan apartheid?
De Zuid-Afrikaanse regering beseft door toenemende druk en onrust dat het systeem niet langer vol te houden is. De Zuid-Afrikaanse president F.W. De Klerk schaft vanaf 1990 steeds meer apartheidswetten af. Ook laat hij Nelson Mandela vrij uit de gevangenis, na 27 jaar gevangenschap. De regering begint gesprekken met Mandela, de ANC en andere partijen over de toekomst na apartheid. In 1993 ontvangen Mandela en De Klerk hiervoor de Nobelprijs voor de Vrede.
In 1994 worden voor het eerste democratische verkiezingen gehouden waarbij iedereen mag stemmen. Nelson Mandela wint en wordt de eerste zwarte president van Zuid-Afrika. Met deze verkiezingen komt er officieel een einde aan het apartheidsbestuur. In de video hieronder zie je hoe bisschop en anti-apartheidsstrijder Desmond Tutu Nelson Mandela voor een grote menigte aankondigt na de verkiezingswinst:
Nelson Mandela wordt met luid gejuich ontvangen na zijn verkiezingswinst. Bekijk hier alle afleveringen van deze geschiedenisserie over de apartheid.
Mandela kiest voor een politiek van verzoening. Dat houdt in dat hij samenwerking tussen alle bevolkingsgroepen wil in plaats van wraak. Om die reden stelt hij een Waarheids- en Verzoeningscommissie in, waar daders van misdaden tijdens de apartheid de waarheid kunnen vertellen in ruil voor strafvermindering. Het doel is om het land te helen zonder nieuw geweld.
Maar de gevolgen van apartheid verdwijnen niet. Bij veel mensen zijn er nog open wonden uit de apartheidstijd, bijvoorbeeld over vermiste of vermoorde familieleden. Bovendien zijn er grote verschillen tussen arm en rijk in het land. Veel zwarte Zuid-Afrikanen zijn arm en wonen in achtergestelde gebieden. Zuid-Afrika is een democratie, maar de ongelijkheid blijft een grote uitdaging voor het land.
"Witte mensen zijn nog steeds sterk in het voordeel ten koste van alle anderen."
Ander gebruik van het woord apartheid
Mensen gebruiken het woord apartheid nu ook voor andere situaties waarin ongelijkheid voorkomt. Het gaat dan om systemen waarbij overheden bepaalde groepen minder rechten geven, uitsluiten of achterstellen op basis van wie ze zijn. Sommige mensenrechtenorganisaties noemen het beleid van Israël tegenover Palestijnen bijvoorbeeld apartheid.
In het kort:
De apartheid heeft zijn wortels in de koloniale geschiedenis van Zuid-Afrika. Europese kolonisten, zoals de Nederlanders, onderdrukken de oorspronkelijke inwoners, zoals de Khoikhoi, en verdrijven hen met geweld van hun land.
In 1931 wordt Zuid-Afrika onafhankelijk. In die tijd groeit bij witte Zuid-Afrikanen, Afrikaners, de angst dat zwarte Zuid-Afrikanen meer macht willen.
De Nasionale Party wint daardoor de verkiezingen in 1948 en voert de apartheid in: een wettelijk systeem van rassenscheiding om witte macht te behouden.
De overheid deelt mensen in vier rassen in en scheidt hen in het dagelijks leven. Witte Zuid-Afrikanen krijgen veel meer rechten en middelen dan de rest van de bevolking.
Mede door binnen- en buitenlandse protesten en boycots wordt de apartheid in de jaren 90 afgeschaft.
In 1994 vinden de eerste vrije verkiezingen plaats en wordt anti-apartheidsstrijder Nelson Mandela de eerste zwarte president van Zuid-Afrika.
Geraadpleegde bronnen
En je weet het!
Anderen het laten weten?
