De oorlog van 1948 is een keerpunt in het leven van Joden en Palestijnen. Het vormt de bron van het inmiddels ruim 75 jaar oude conflict tussen Israël en de Palestijnen. De tegenstelling van de Israëlisch-Palestijnse kwestie is ieder jaar zichtbaar wanneer op 14 mei Israël de Onafhankelijkheidsdag viert en de Palestijnen een dag later de Nakba herdenken; de ‘ramp’.

Om de situatie in het Midden-Oosten te begrijpen moeten we eerst terug naar de periode van de Eerste Wereldoorlog. Het Ottomaanse Rijk dat in de Arabische gebieden eeuwenlang het gezag heeft, is een rijk in verval. Het Britse Rijk zoekt naar Arabische bondgenoten met wie ze kan samenwerken en die bereid zijn de wapens op te pakken tegen de Ottomanen en hen ten val te brengen. De Britten vinden in 1916 steun bij de sjarief van de Hasjemieten Hussein-bin-Ali. Zij beloven hem voor zijn steun in de strijd tegen het Ottomaanse Rijk grote delen van het Midden-Oosten. Hoewel Palestina niet met name wordt genoemd gaan zowel de Britten als Hussein-bin-Ali ervan uit dat hieronder ook Palestina zal vallen. Onder voorbehoud gaat de sjarief akkoord, maar de Britten komen hun belofte niet na. Zij verdelen een half jaar later in het Sykes-Picotverdrag stiekem het kustgebied met de Fransen.

Door het bedrog van de Britten en Fransen valt de droom van de Arabieren om een groot Arabisch rijk te stichten in duigen. Palestina komt onder Brits gezag; het Brits Mandaat. Het vormt de kiem van het wantrouwen van de Arabische wereld tegenover het Westen.

In 1919 beloven de Britten en Fransen de Joden in dit gebied een ‘nationaal tehuis’. Hoewel de zoon van de sjarief, Faisal bin Hussein, hiertoe niet gemachtigd was door zijn vader, steunt Faisal dit onder de voorwaarde dat de Britten zich ook aan hun eerdere belofte zullen houden; namelijk het streven naar een onafhankelijk Arabisch koninkrijk.

In hetzelfde jaar wijst het eerste Palestijns-Arabisch congres in Jeruzalem de Joodse immigratie af. Maar het vooruitzicht op een ‘nationaal tehuis’ en de uitvoering van het Sykes-Picotverdrag doet veel Joden naar Palestina vertrekken. In acht jaar tijd stijgt hun bevolkingsaandeel van 8% in 1914 naar 11% in 1922.

Door de opkomst van het naziregime van Hitler in de jaren dertig van de vorige eeuw neemt de Joodse immigratie naar Palestina verder toe. Dat gebeurt met hulp van de Joodse zionistische beweging en een speciaal Joods Nationaal Fonds dat als doel heeft zoveel mogelijk land in Palestina op te kopen, landbouwnederzettingen neer te zetten en scholen op te richten. Hiermee worden vooral banen en werk voor Joodse immigranten gecreëerd en krijgen Palestijnen minder kans op werk. Hierdoor loopt de spanning tussen Palestijnen en Joden steeds meer op. De Arabische bevolking vreest een minderheid in eigen land te worden. Het leidt uiteindelijk in 1936 tot een drie jaar durende opstand die de Britten met grof geweld de kop indrukt.

In de jaren tot aan 1947 raken naar schatting tussen de 250.000 tot 300.000 Palestijnen ontheemd. De Joodse immigratie blijft in die jaren doorgaan. Zo hopen overlevenden van de Holocaust, waarin 6 miljoen Joden systematisch werden vermoord door de nazi's, na de Tweede Wereldoorlog in Palestina een veilige plek te vinden. Uit een volkstelling omstreeks 1948 blijkt ongeveer eenderde van de bevolking in Palestina Joods.

De Britten weten geen oplossing voor de kwestie van twee volken die aanspraak maken op één en hetzelfde land. De Verenigde Naties nemen het vanaf 1947 over. Zij stellen voor het Brits Mandaat te beëindigen en Palestina met de 'tweestatenoplossing' te verdelen in twee onafhankelijke staten; een Palestijns-Arabische en een Joodse staat. Jeruzalem moet onder internationaal gezag komen. De Joden accepteren het verdelingsplan, maar de Arabieren niet.

In aanloop naar deze oorlog slaan al veel Palestijnen op de vlucht uit angst om slachtoffer te worden van Israëlische zionistische milities als Irgun en Stern. Vooral na het plaatsvinden van bloedbaden zoals die in het dorp Deir Yassin, ten westen van Jeruzalem in april 1948, of in Al-Tantoera, ten zuiden van Haifa waar volgens de Israëlische historicus Teddy Katz driehonderd burgers, onder wie kinderen, vrouwen en ouderen worden vermoord en anderen worden verdreven.

Uiteindelijk komen de strijdende partijen na tien maanden in 1949 tot een akkoord. De uitkomst is uiteindelijk dat Jordanië de westelijke Jordaanoever inneemt en Egypte de Gazastrook. Israël behoudt het gebied dat door de Verenigde Naties is voorgesteld voor de Joodse Staat. Maar het bezet daarnaast ook zo’n zestig procent van het gebied dat, volgens het verdelingsplan van de Verenigde Naties, Arabisch zou moeten zijn.

De uitkomst is voor de Palestijnen rampzalig. Het betekent dat zij hun land verliezen; aan de nieuwe staat Israël en aan de door Jordanië en Egypte geannexeerde gebieden. De meeste Palestijnen zijn hierdoor vluchteling geworden. Het verklaart waarom de Palestijnen deze gebeurtenis de Nakba noemen, de ramp.

De eerste diplomaat die de term ‘Palestijns recht op terugkeer’ gebruikte was de door de VN aangestelde bemiddelaar Folke Bernadotte. De Zweed die eerder in de Tweede Wereldoorlog als hoofd van het Zweedse Rode Kruis duizenden mensen uit handen van de nazi's redde, trok zich het lot aan van de Palestijnen en bereidde de oprichting voor van hulporganisatie voor Palestijnse vluchtelingen UNRWA.

In zijn rapport aan de Verenigde Naties over de terugkeer van Palestijnse vluchtelingen schrijft hij in 1948: "Het zou een inbreuk zijn op de beginselen van elementaire rechtvaardigheid als deze onschuldige slachtoffers van het conflict het recht zouden worden ontzegd om naar hun huizen terug te keren terwijl Joodse immigranten Palestina binnenstromen, en in ieder geval de dreiging zouden bieden van permanente vervanging van de Arabische vluchtelingen die al eeuwen in het land geworteld zijn." Op 17 september 1948 wordt Bernadotte vermoord door Joodse extremisten.

De eerste Israëlische regering keurt niet lang daarna een reeks wetten goed die ontheemde Palestijnen verhinderen naar hun huizen terug te keren of hun eigendommen op te eisen.

In de Zesdaagse Oorlog in 1967 slaan opnieuw duizenden Palestijnen op de vlucht. Israël verovert de Gazastrook en het Sinaï-schiereiland op Egypte, de Westelijke Jordaanoever (inclusief Oost-Jeruzalem) op Jordanië en de Golan Hoogten op Syrië, waardoor het gebied onder Israëls gezag nog groter wordt. Hierdoor raken opnieuw Palestijnen ontheemd. 

De ontheemden en veel van hun nakomelingen zijn tot op de dag van vandaag vluchtelingen gebleven. In de Gazastrook, de Westelijke Jordaanoever, Libanon, Jordanië en in Syrië. Sommige historici vinden de verdrijving van de Palestijnen uit hun land een daad van etnische zuivering, anderen zijn het daar niet mee eens. In december 2022 meldt het Palestijnse Centrale Bureau voor de Statistiek dat het aantal Palestijnen ongeveer 14,3 miljoen bedraagt, van wie ongeveer 7 miljoen Palestijnen in de diaspora leven.

De situatie van de vluchtelingen en hun terugkeer blijven tot op de dag van vandaag belangrijke kwesties in het Israëlisch-Palestijnse vraagstuk. Op 15 mei herdenken Palestijnen in de Palestijnse gebieden en in het buitenland jaarlijks de gebeurtenissen van 1948 op wat bekend staat als Nakba-dag. Op deze dag tonen ze spandoeken met de namen van de dorpen en steden waaruit hun voorouders zijn verdreven en dragen ze symbolisch de sleutels van de deuren van de huizen die ze hebben verlaten als een uitdrukking van hun recht om terug te keren.