Het is moeilijk een vergunning te krijgen om in Iran te filmen, maar Thomas Erdbrink krijgt in 2015 toestemming voor de serie Onze Man in Teheran. Van de tweede serie geeft hij in De Wereld Draait Door een voorproefje.

In de jaren 60 en 70 wordt de Happy Hippie Trail populair onder westerse jongeren: een reis over land naar Afghanistan of India. In het geschiedenisprogramma Andere Tijden vertelt één van hen hoe het moderne Iran hen verbaast.

Jarenlang is Iran een land met sterke banden met het westen. Sjah Mohammad Reza, de monarch die dan aan de macht is, heeft goede vriendschappen met Amerika en ook met ons koningshuis.

Aan de Parijse sferen in Teheran komt een einde in 1979, wanneer het volk in opstand komt en de Islamitische Revolutie uitbreekt. De sjah zorgt dan wel voor welvaart, hij heeft ook wat dictatoriale trekken. Politieke partijen zijn verboden, hij voert censuur en heeft een geheime dienst. De bevolking is het beu.

Zo komt er een einde aan de Pahlavi-dynastie die van 1925 tot 1979 regeert en vanaf dat moment gebruikt de islamitische republiek de Koran als uitgangspunt voor de wetgeving.

Na de dood van Khomeini in 1989 komt Ali Hosseini Khamenei aan de macht als Opperste Leider. Hij staat bekend als erg conservatief, net als de huidige president Ebrahim Raisi. De voormalige president Hassan Rohani die van 2013-2021 president was, is – voor Iraanse begrippen – juist progressief (reformisten). De twee rivaliserende machtsblokken besturen het land al decennia. De conservatieven hebben de grote religieuze toezichthoudende instituties en de strijdkrachten onder controle en daardoor spelen de belangrijkste rol bij de Iraanse politiek. De reformisten richten zich meer op de economische, politieke en culturele hervormingen.

In 2019 heeft de Amerikaanse oud-president Trump de Revolutionaire Garde op de Amerikaanse lijst van terroristische organisaties geplaatst. Het machtige elitekorps staat vooralsnog niet op de EU-terreurlijst, hoewel bijna alle Europarlementariërs begin 2023 vonden dat de Garde op de EU-terreurlijst moet komen, omdat die de belangrijkste rol speelt bij het neerslaan van demonstraties in Iran. 

Sinds de revolutie in 1979 zijn vrouwen volgens de Iraanse sharia verplicht een islamitische hoofddoek (hijab) en lange, loszittende kleding te dragen. De jonge Iraans-Koerdische Mahsa (Jina) Amini overleed in 2022 nadat ze werd opgepakt en geslagen op haar hoofd. Volgens de religieuze politie zou haar hijab haar ‘onvoldoende’ hebben bedekt en was haar broek  ‘te strak’. Veel Iraniërs gingen hierna de straat op om hun woede te uiten over de dood van 22-jarige Amini. Als reactie op de protesten drukte het regime de demonstraties de kop in. De protesten leidde tot honderden doden, waaronder tientallen vrouwen en tieners, en duizenden arrestaties.

LGBT-rechten
In Iran is het niet toegestaan een seksuele relatie met iemand van hetzelfde geslacht aan te gaan. Je kunt hiervoor in de gevangenis belanden, gemarteld worden of zelfs de doodstraf krijgen. Zo zijn in 2023 twee Iraanse vrouwen ter dood veroordeeld vanwege hun seksuele geaardheid en lhbti-activisme.

Opvallend is dat je wel legaal een geslachtsverandering kunt laten uitvoeren en dat wordt voor transgenderpersonen zelfs deels betaald door de overheid. Soms worden homoseksuelen hiertoe gedwongen om vervolging te voorkomen. Iran heeft, na Thailand, de meeste geslachtsveranderingsoperaties ter wereld. 

Andere religies en etnische groepen
Officieel is 98% van de bevolking in Iran moslim, waarvan het grootste gedeelte het sjiisme aanhangt. Andere religies, zoals het christendom, jodendom en het zoroastrisme zijn toegestaan, zo lang mensen zich maar aan de wet houden. In de toeristische stad Isfahan is er bijvoorbeeld de Armeense wijk Julfa met meerdere kerken. Wel hebben mensen met andere religies dan de sjiitische islam, vaker te maken met discriminatie of uitsluiting en zijn er ook veel voorbeelden van christenvervolging en vervolging van soennieten. Daarnaast kun je de doodstraf krijgen als je jezelf vanuit de islam bekeert tot een andere religie. 

Iran telt verschillende etnische volkeren, met onder andere Perzen, Koerden, Azerbeidzjan, Arabieren en Baloch. Volgens meerdere jaarrapporten van Amnesty past het regime de doodstraf als instrument toe voor politieke onderdrukking van demonstrerende andersdenkenden en op leden van etnische bevolkingsgroepen die al lang op gespannen voet met het regime leven.

Ondanks deze strikte regels zie je op straat toch een ander beeld. Zeker in grote steden, zoals Teheran, dragen vrouwen hun hoofddoek zo losjes mogelijk om hun hoofd waardoor hun haar gewoon zichtbaar is en zijn ze flink opgedoft met make-up. Jonge stelletjes staan gescheiden van elkaar in de bus, maar houden door het hek stiekem elkaars hand vast. Muzikanten spelen hun nieuwe nummers op een beschutte plek, totdat iemand roept dat de politie eraan komt en ze wegspurten.

Buiten het zicht van de politie om, kan er dus heel veel in Iran. Zo is er een grote ondergrondse muziekscene, wordt er binnenshuis alcohol geschonken en zelfs ook veel drugs gebruikt. Iran is zelfs een belangrijk doorvoerland in de smokkel van opium en heroïne en heeft het hoogste aantal drugsverslaafden ter wereld.

Het regime grijpt, vooral in tijden van onrust, in op het illegale gebruik van westerse websites en apps in Iran en beperkt de toegang tot het internet. Bijvoorbeeld tijdens de protesten in 2009, die ook wel de Twitter Revolutie genoemd wordt. Ook tijdens de huidige protestgolf vertraagt het regime de snelheid van het internet weer om het delen van informatie en communicatie met de buitenwereld te bemoeilijken. Dankzij het gebruik van een VPN (virtueel privénetwerk) en gesmokkelde satellietsinternetverbinding naar Starlink kunnen veel mensen het internet blijven gebruiken.

Ondertussen heeft ayatollah Khamenei zelf ook Twitter en Facebook. De ban op sociale media en tegelijkertijd het vele gebruik hiervan, is een goed voorbeeld van de paradoxale regels in Iran.

De eerste keer dat Iraniërs weer massaal hun overheid durft te bekritiseren is tijdens studentenprotesten in 1999. Dit begint met vredige demonstraties tegen de sluiting van een krant. Uiteindelijk willen de demonstranten democratie. Deze periode is dan ook een voorbode voor de onrust die in 2009 begint na de presidentsverkiezingen. De bevolking vermoedt fraude en wil in plaats van Ahmadinejad, Mousavi als president.

Eerst lijkt het alsof ayatollah Khamenei toegeeft en onderzoek instelt, uiteindelijk wordt de betwiste Ahmadinejad toch uitgeroepen als winnaar. De protesten houden nog maanden aan, maar uiteindelijk geeft de bevolking op, omdat de situatie niet verandert door hun acties.

Deze Groene Revolutie, krijgt een vervolg in 2011 en ook eind 2017 gaat een groot deel van de bevolking weer de straat op. Aanleiding is de hoge inflatie en werkloosheid, maar de protesten keren zich ook tegen ayatollah Khamenei. In 2019 vinden grote landelijke protesten plaats, aangewakkerd door stijgende brandstofprijzen.

Uiteindelijk gaan vrouwen massaal de straat op om voor de zoveelste keer te protesteren tegen de verplichte hoofddoek. Elke keer lijkt het alsof de protesten voor verandering zorgen, maar een nieuwe revolutie blijft elke keer uit.

Hoewel vorige opstanden geen succes hadden, gaan in 2022 duizenden mensen opnieuw de straat op na de dood van de 22-jarige Mahsa Amini. Vrouwen en mannen demonstreren maandenlang voor meer vrijheid en gelijke rechten. De politie grijpt wreed in tijdens deze protesten. Volgens Human Rights Watch komen honderden burgers om en krijgen mensen lange gevangenisstraffen en zelfs de doodstraf als zij de straat op gaan.