Iran: het land waar niets mag?

Gepubliceerd: 11-4-2018
Laatste update: 16-09-2023
In de Islamitische Republiek Iran zijn veel regels. Regels die wij in Nederland niet zo goed begrijpen. Vrouwen moeten zich bedekken en dragen verplicht een hoofddoek, alcohol is verboden, mannen en vrouwen zitten gescheiden van elkaar in de bus en in het openbaar dansen op muziek kun je ook maar beter niet proberen.
Redacteur: Marjolein Koster
Het is moeilijk een vergunning te krijgen om in Iran te filmen, maar Thomas Erdbrink krijgt in 2015 toestemming voor de serie Onze Man in Teheran. Van de tweede serie geeft hij in De Wereld Draait Door een voorproefje.
Waarom mochten vrouwen vroeger wel korte rokjes aan?
Iran is altijd een erg ontwikkeld land geweest. Het land wordt ook wel de bakermat van de menselijke beschaving genoemd. Eeuwenlang is het Perzische Rijk de heerser in een gebied dat zich uitstrekt van Turkije tot India. Het land is een belangrijke post op verschillende handelsroutes tussen het Romeinse Rijk en Azië, zoals de bekende zijderoute. Hierdoor is het gebied dat nu Iran is, al eeuwenlang met het westen verbonden en is er ook altijd veel uitwisseling van kennis en goederen geweest. Ruïnes en opgravingen laten zien hoeveel rijkdom er in die tijd is.

In de jaren 60 en 70 wordt de Happy Hippie Trail populair onder westerse jongeren: een reis over land naar Afghanistan of India. In het geschiedenisprogramma Andere Tijden vertelt één van hen hoe het moderne Iran hen verbaast.
Vergeleken met omliggende landen is Iran in die tijd erg modern. Er zijn ‘splendid roads’ en een Parijse sfeer.
Jarenlang is Iran een land met sterke banden met het westen. Sjah Mohammad Reza, de monarch die dan aan de macht is, heeft goede vriendschappen met Amerika en ook met ons koningshuis.

Aan de Parijse sferen in Teheran komt een einde in 1979, wanneer het volk in opstand komt en de Islamitische Revolutie uitbreekt. De sjah zorgt dan wel voor welvaart, hij heeft ook wat dictatoriale trekken. Politieke partijen zijn verboden, hij voert censuur en heeft een geheime dienst. De bevolking is het beu.
Iraanse revolutie 1978-1979
Zo komt er een einde aan de Pahlavi-dynastie die van 1925 tot 1979 regeert en vanaf dat moment gebruikt de islamitische republiek de Koran als uitgangspunt voor de wetgeving.
Wie bestuurt Iran?
Nadat Sjah Mohammad Reza in 1979 is afgezet en het volk tijdens een referendum vóór de Islamitische Republiek stemt, komt ayatollah Ruhollah Khomeini aan de macht. Volgens de wet van dit ‘nieuwe’ land is deze geestelijke de Opperste Leider. Naast Khomeini is er ook nog een Raad van Hoeders, een president en een parlement. Die laatste twee worden gekozen door het volk. Of ze beëdigd worden, hangt af van de Raad van Hoeders die uit twaalf leden bestaat, zes van hen zijn geestelijken die worden gekozen door de hoogste leider. Wanneer deze verwachten dat de kandidaat niet zal handelen volgens de islamitische wetten, weigeren ze dat. Ook alle beslissingen die het parlement neemt, kunnen worden tegengehouden met een veto door de Raad of de Ayatollah.

Na de dood van Khomeini in 1989 komt Ali Hosseini Khamenei aan de macht als Opperste Leider. Hij staat bekend als erg conservatief, net als de huidige president Ebrahim Raisi. De voormalige president Hassan Rohani die van 2013-2021 president was, is – voor Iraanse begrippen – juist progressief (reformisten). De twee rivaliserende machtsblokken besturen het land al decennia. De conservatieven hebben de grote religieuze toezichthoudende instituties en de strijdkrachten onder controle en daardoor spelen de belangrijkste rol bij de Iraanse politiek. De reformisten richten zich meer op de economische, politieke en culturele hervormingen.
Relatie Iran en Het Westen
Net als de leiders, is ook de relatie tussen Iran en Westerse landen in de loop der tijd veranderd. Meer over het diepgewortelde wantrouwen tussen Iran en het Westen zie en lees je hier.
De huidige Iraanse president Ebrahim Raisi staat bekend als erg conservatief. Hij was direct betrokken bij de massamoorden van 1988 op politieke tegenstanders.

De Iraanse Revolutie Garde
Direct na de Iraanse Revolutie werd de Iraanse Revolutionaire Garde (IRG) opgericht door toenmalige geestelijk leider Khomeini om ‘de islamitische revolutie te beschermen’. De IRG staat los van het Iraanse leger dat tijdens Sjah van Iran militair en economisch veel macht had. Het korps nam geleidelijk deze macht over en heeft inmiddels een stevige invloed op de economie en het Iraanse buitenlands beleid, mede door het blind vertrouwen van de huidige opperste leider Khamenei. De Garde heeft tenminste een kwart van de totale Iraanse economie in handen, heeft een eigen geheime dienst en levert het parlementsleden, ministers en ambassadeurs.
De Iraanse Revolutionair Garde (IRG) een machtige organisatie met grote politieke en economische invloed in Iran en Midden-Oosten.
In 2019 heeft de Amerikaanse oud-president Trump de Revolutionaire Garde op de Amerikaanse lijst van terroristische organisaties geplaatst. Het machtige elitekorps staat vooralsnog niet op de EU-terreurlijst, hoewel bijna alle Europarlementariërs begin 2023 vonden dat de Garde op de EU-terreurlijst moet komen, omdat die de belangrijkste rol speelt bij het neerslaan van demonstraties in Iran.
Hoe gaat Iran om met mensenrechten?
Al decennialang, ook tijdens het bewind van de sjah, verlaten Iraniërs hun land vanwege onderdrukking van minderheden en vanwege politieke redenen. Vrijheid in Iran is beperkt, zeker voor bepaalde groepen.
Vrouwen
Vrouwen hebben in Iran minder rechten dan mannen. Dat uit zich in bepaalde beroepen en sporten. De islamitische wet in Iran zit ook vaak de vrijheid van vrouwen in de weg, bijvoorbeeld in het huwelijk waar de man juridisch de baas is. Zij mogen bijvoorbeeld niet om scheiding vragen als er geen geldige reden voor is.
Sinds de revolutie in 1979 zijn vrouwen volgens de Iraanse sharia verplicht een islamitische hoofddoek (hijab) en lange, loszittende kleding te dragen. De jonge Iraans-Koerdische Mahsa (Jina) Amini overleed in 2022 nadat ze werd opgepakt en geslagen op haar hoofd. Volgens de religieuze politie zou haar hijab haar ‘onvoldoende’ hebben bedekt en was haar broek ‘te strak’. Veel Iraniërs gingen hierna de straat op om hun woede te uiten over de dood van 22-jarige Amini. Als reactie op de protesten drukte het regime de demonstraties de kop in. De protesten leidde tot honderden doden, waaronder tientallen vrouwen en tieners, en duizenden arrestaties.
Vrouwen in Iran
LGBT-rechten
In Iran is het niet toegestaan een seksuele relatie met iemand van hetzelfde geslacht aan te gaan. Je kunt hiervoor in de gevangenis belanden, gemarteld worden of zelfs de doodstraf krijgen. Zo zijn in 2023 twee Iraanse vrouwen ter dood veroordeeld vanwege hun seksuele geaardheid en lhbti-activisme.
Opvallend is dat je wel legaal een geslachtsverandering kunt laten uitvoeren en dat wordt voor transgenderpersonen zelfs deels betaald door de overheid. Soms worden homoseksuelen hiertoe gedwongen om vervolging te voorkomen. Iran heeft, na Thailand, de meeste geslachtsveranderingsoperaties ter wereld.
Mahdad is vanuit Iran naar Nederland gevlucht. Hij wilde niet langer als vrouw leven, maar in Iran is het onmogelijk om van gender te veranderen.

Andere religies en etnische groepen
Officieel is 98% van de bevolking in Iran moslim, waarvan het grootste gedeelte het sjiisme aanhangt. Andere religies, zoals het christendom, jodendom en het zoroastrisme zijn toegestaan, zo lang mensen zich maar aan de wet houden. In de toeristische stad Isfahan is er bijvoorbeeld de Armeense wijk Julfa met meerdere kerken. Wel hebben mensen met andere religies dan de sjiitische islam, vaker te maken met discriminatie of uitsluiting en zijn er ook veel voorbeelden van christenvervolging en vervolging van soennieten. Daarnaast kun je de doodstraf krijgen als je jezelf vanuit de islam bekeert tot een andere religie.
Iran telt verschillende etnische volkeren, met onder andere Perzen, Koerden, Azerbeidzjan, Arabieren en Baloch. Volgens meerdere jaarrapporten van Amnesty past het regime de doodstraf als instrument toe voor politieke onderdrukking van demonstrerende andersdenkenden en op leden van etnische bevolkingsgroepen die al lang op gespannen voet met het regime leven.
De meisjes op de zoroastristische school dragen vanwege de islamitische wet een hoofddoek.
Is er echt een moraalpolitie in Iran?
Ja, die is er en die controleert op straat of mensen zich houden aan de islamitische regels. Dit betreft vooral vrouwen, die zich zedelijk moeten kleden. Wanneer je dat niet doet, kun je worden opgepakt, zelfs voor iets ‘kleins’ als een felgekleurd kledingstuk. Vaak blijft het bij een waarschuwing, maar er zijn ook voorbeelden van mensen die opgepakt of zelfs mishandeld worden.
Dat is niet zonder gevaar. De jonge vrouw Amini overleed na een hardhandige arrestatie door de Iraanse moraalpolitie, omdat ze haar hijab niet ‘correct’ droeg.
Ondanks deze strikte regels zie je op straat toch een ander beeld. Zeker in grote steden, zoals Teheran, dragen vrouwen hun hoofddoek zo losjes mogelijk om hun hoofd waardoor hun haar gewoon zichtbaar is en zijn ze flink opgedoft met make-up. Jonge stelletjes staan gescheiden van elkaar in de bus, maar houden door het hek stiekem elkaars hand vast. Muzikanten spelen hun nieuwe nummers op een beschutte plek, totdat iemand roept dat de politie eraan komt en ze wegspurten.
"Na de revolutie werd het leven wat meer op jezelf. Er kwam meer verschil tussen binnen en buiten."
Buiten het zicht van de politie om, kan er dus heel veel in Iran. Zo is er een grote ondergrondse muziekscene, wordt er binnenshuis alcohol geschonken en zelfs ook veel drugs gebruikt. Iran is zelfs een belangrijk doorvoerland in de smokkel van opium en heroïne en heeft het hoogste aantal drugsverslaafden ter wereld.
Iran: grootste aantal drugsverslaafden ter wereld. Een reportage van Sander Bartling
KRO-NCRV De Ochtend - 14 apr 2017
00:00
00:00
Hoe kan het dat jongeren in Iran zo actief zijn op sociale media terwijl dit verboden is?
In Iran is veel internetcensuur. De internetvrijheid in Iran krijgt een score van 16 uit 100. Na China krijgt Iran het laagste aantal punten van de 70 landen die door Freedom House zijn onderzocht. Websites zoals Facebook, Twitter en YouTube zijn verboden, maar de hoogopgeleide Iraanse jongeren hebben allerlei manieren om de blokkades te omzeilen.
Voor de komst van sociale media is het voor het Iraanse regime makkelijk om de invloeden van het Westen tegen te houden, inmiddels is dat moeilijker geworden.
Voor veel jongeren is hun smartphone een eerste ingang naar de rest van de wereld.
Het regime grijpt, vooral in tijden van onrust, in op het illegale gebruik van westerse websites en apps in Iran en beperkt de toegang tot het internet. Bijvoorbeeld tijdens de protesten in 2009, die ook wel de Twitter Revolutie genoemd wordt. Ook tijdens de huidige protestgolf vertraagt het regime de snelheid van het internet weer om het delen van informatie en communicatie met de buitenwereld te bemoeilijken. Dankzij het gebruik van een VPN (virtueel privénetwerk) en gesmokkelde satellietsinternetverbinding naar Starlink kunnen veel mensen het internet blijven gebruiken.
De Iraans-Nederlandse Farhad Fatemi geeft de Iraanse bevolking de mogelijkheid ontraceerbaar te twitteren.
Ondertussen heeft ayatollah Khamenei zelf ook Twitter en Facebook. De ban op sociale media en tegelijkertijd het vele gebruik hiervan, is een goed voorbeeld van de paradoxale regels in Iran.
Bellen met de wereld: Ayatollah Tanasoli
VPRO Bureau Buitenland - 25 mrt 2015
00:00
00:00
Helpen de protesten?
Iran is een islamitische republiek vanwege protesten tegen het bewind van de sjah in 1979. Maar niet iedereen was blij met de uit ballingschap teruggekeerde geestelijke leider Khomeini die het nieuwe Iran begon te regeren. Maanden later stond het land in vuur en vlam. Er braken weer protesten uit in verschillende provincies, maar die werden met hand en tand bestreden door het nieuwe regime. Begin jaren tachtig zijn duizenden tegenstanders van het regime geëxecuteerd en alle kritische kranten en bladen verboden.

De eerste keer dat Iraniërs weer massaal hun overheid durft te bekritiseren is tijdens studentenprotesten in 1999. Dit begint met vredige demonstraties tegen de sluiting van een krant. Uiteindelijk willen de demonstranten democratie. Deze periode is dan ook een voorbode voor de onrust die in 2009 begint na de presidentsverkiezingen. De bevolking vermoedt fraude en wil in plaats van Ahmadinejad, Mousavi als president.
Protestanten verwachten dat deze protesten eindelijk voor verandering gaan zorgen.
Eerst lijkt het alsof ayatollah Khamenei toegeeft en onderzoek instelt, uiteindelijk wordt de betwiste Ahmadinejad toch uitgeroepen als winnaar. De protesten houden nog maanden aan, maar uiteindelijk geeft de bevolking op, omdat de situatie niet verandert door hun acties.
Deze Groene Revolutie, krijgt een vervolg in 2011 en ook eind 2017 gaat een groot deel van de bevolking weer de straat op. Aanleiding is de hoge inflatie en werkloosheid, maar de protesten keren zich ook tegen ayatollah Khamenei. In 2019 vinden grote landelijke protesten plaats, aangewakkerd door stijgende brandstofprijzen.

Uiteindelijk gaan vrouwen massaal de straat op om voor de zoveelste keer te protesteren tegen de verplichte hoofddoek. Elke keer lijkt het alsof de protesten voor verandering zorgen, maar een nieuwe revolutie blijft elke keer uit.
Iraanse journalisten in Nederland volgen de ontwikkelingen in Iran. Zij zien een duidelijk verschil met eerdere protesten. Wat maakt het nu zo anders?
Hoewel vorige opstanden geen succes hadden, gaan in 2022 duizenden mensen opnieuw de straat op na de dood van de 22-jarige Mahsa Amini. Vrouwen en mannen demonstreren maandenlang voor meer vrijheid en gelijke rechten. De politie grijpt wreed in tijdens deze protesten. Volgens Human Rights Watch komen honderden burgers om en krijgen mensen lange gevangenisstraffen en zelfs de doodstraf als zij de straat op gaan.

In het kort
Voor 1979 is Iran een constitutionele monarchie. Doordat de sjah de welvaart niet goed verdeelt, komt het volk in opstand. Een revolutie volgt, waarna religieuze leiders de macht overnemen.
In de Islamitische Republiek gelden de regels van de Koran. Iran heeft een democratisch stelsel, maar de Opperste Leider ayatollah Khamenei heeft vetorecht om alle beslissingen te herroepen.
Vrouwen hebben minder rechten in Iran, maar zijn wel opvallend actief in verschillende sectoren van de maatschappij. Homoseksualiteit is niet toegestaan, maar geslachtsoperaties wel.
De laatste jaren zijn er vaak protesten tegen het bewind van de ayatollah, maar een revolutie blijft uit.
In 2022 breekt opnieuw een opstand uit. Duizenden mensen protesteren voor meer vrijheid en gelijke rechten na de dood van de 22-jarige Mahsa Amini.