Is de Rijn de grens van het Romeinse Rijk?
Is de Rijn de grens van het Romeinse Rijk?
Laatste update: 16-02-2023
Het Romeinse Rijk verspreidt zich vanuit Rome als een olievlek: tot Schotland in het westen en Irak in het oosten. In hun glorietijd bezitten de Romeinen alle gebieden rondom de Middellandse Zee. Ook delen van het latere Nederland behoren tot de Romeinse invloedssfeer. Waar ligt het grensgebied precies? En zijn er nog sporen van terug te vinden?
Redacteur: Niek van Lent
"Het was een verkenningsexpeditie om te kijken of het de moeite waard was om deze verre uithoek aan het Romeinse wereldrijk toe te voegen."
Waar lopen de Romeinse grenzen?
Zoals veel mogendheden in de Oudheid willen de Romeinen hun invloedssfeer vergroten. Vanaf de derde eeuw voor Christus veroveren ze grote delen van Europa en Noord-Afrika. In 58 voor Christus trekken de eerste Romeinse legers door Noordwest-Europa. De generaal Julius Caesar weet met geweld door te dringen tot in de Lage Landen. In de decennia daarna proberen de Romeinen van heel Germanië een Romeinse provincie te maken.
Gebieden waar in de Romeinen in hun hoogtijdagen aanwezig zijn.
Het zuidelijke deel van de Lage Landen komt aan het begin van onze jaartelling in handen van de Romeinen. De Romeinse aanwezigheid in dat gebied is nu nog zichtbaar in onder meer Nijmegen, waar 2000 jaar geleden een legioen gelegen is.
De Rijn is in deze tijd de ‘limes’ (Latijn voor grens) die van Xanten via Utrecht en Alphen aan de Rijn naar de Noordzee loopt. Het gebied boven de Rijn is veelal in handen van Germaanse stammen, waaronder de Friezen in het noorden en de Cananefaten in het westen.
Vanaf de derde eeuw krijgen de Romeinen het steeds lastiger in deze regio. De limes verzwakt en de invloed van de Romeinen hier neemt af. Ze proberen hun macht nog lang te behouden maar in de vijfde eeuw is er geen houden meer aan. In 476 wordt de laatste keizer afgezet en daarmee is het keizerrijk verdwenen.
Het Romeinse 'Rijk'
Het Romeinse Rijk is geen homogeen wereldrijk met duidelijk afgebakende grenzen. Er zijn veel provincies die op verschillende manieren worden bestuurd. In die provincies zijn sommige steden volledig Romeins en anderen slechts gedeeltelijk. De invloed van de Romeinen in hun provinciën varschilt dus sterk.
Er worden forten gebouwd om de limes te verdedigen.
De Rijn is een rivier met veel vertakkingen. Om te bepalen aan welke takken en op welke plaatsen ze het beste legerkampen kunnen bouwen en soldaten kunnen plaatsen, kijken de Romeinen onder andere naar geografische omstandigheden. In de drassige en modderige rivierdelta in de Lage Landen zijn duidelijk verdedigingswerken nodig.
Een houten wachttoren zoals die er in de Romeinse tijd heeft uitgezien.
Langs de oevers worden castella (forten) met wachtposten gebouwd en castra (legerkampen) gesticht. In veel van die kampen wonen een paar honderd soldaten. Het grootste legerkamp ligt in Noviomagus (Nijmegen). Daar zijn twee legioenen gevestigd – een legioen telt ongeveer zesduizend soldaten.
Een groot Romeins legerkamp is gevestigd in Nijmegen. De hele aflevering zien? Kijk op hetklokhuis.nl.
De limes is geen ondoordringbare grens. De bevolking steekt regelmatig over en er wordt gehandeld naar beide zijden. De rivier is niet alleen een grens maar ook een transportroute voor schepen. De economie in het grensgebied maakt een bloeiperiode door en verschillende culturen mengen. Langs de limes ontstaat een mengelmoes van bevolkingsgroepen.
Marktplaats met Romeinen en Batavieren door Charles Rochussen (1889).
Is de Rijn een grensgebied van het Romeinse Rijk?
Julius Caesar verovert in de eerste eeuw v. Chr veel gebieden ten zuiden en ten westen van de Rijn. Daarna probeert de Romeinse keizer Augustus ook gebieden aan de overkant van de rivier in te lijven. Er worden verdragen gesloten met verschillende ‘Overrijnse’ stammen maar het lukt de Romeinse legers niet om het gebied ten noorden en oosten van de rivier blijvend onder direct bestuur te krijgen.
De Romeinen stuiten op weerstand van wat zij 'barbaren' noemen. Die term gebruiken de Romeinen om volken met andere talen en culturen aan te duiden.
De Varusslag is een belangrijk moment in de strijd om het Rijngebied: in het jaar 9 lijden de Romeinse soldaten een grote nederlaag in het Teutoburgerwoud: drie legioenen worden uitgeschakeld. Lange tijd gelooft men dat deze nederlaag ertoe leidt dat de Romeinen zich definitief achter de Rijn terugtrekken. Archeologische vondsten – zoals opgravingen bij een legioenbasis in Haltern aan de rivier de Lippe – en Latijnse literatuur wijzen er echter op dat de Romeinen ook na de slag nog actief zijn in het oostelijk Rijngebied. Daarnaast lijken veel gebieden aan de andere kant van de rivier nog lange tijd indirect onder Romeins bestuur te staan.
De Rijn is dus geen solide grenslijn van het Romeinse Rijk. Het is mogelijk dat verdedigingswerken aan de limes rond 40 voor Christus worden aangelegd om een beveiligde passage te creëren voor troepen en goederen, en dat de limes pas rond de tweede eeuw een scheidslijn wordt tussen direct en indirect gecontroleerde gebieden.
Sketch waarin een clubje Romeinen vecht tegen (naakte) Germanen. Alle afleveringen zien? Kijk op NPO Start.
Komen de lokale stammen wel eens in opstand tegen de Romeinen?
De Bataven en Cananefaten ten zuiden van de Rijn vallen onder Romeins gezag. Zij zijn bondgenoten en leven in vrede met de Romeinen. Veel Bataven en Cananefaten zijn zelfs werkzaam in het Romeinse leger. Maar in 69 komen lokale stammen in opstand onder leiding van Julius Civilis, een Bataaf die in het Romeinse leger heeft gediend.
Rembrandt verbeeldt het verhaal van Julius Civilis op doek in De samenzwering van de Bataven onder Claudius Civilis (1661-1662).
De opstandelingen brengen de Romeinen veel schade toe. Het ene na het andere Romeinse fort – dan nog van hout – wordt belegerd, geplunderd en in brand gestoken. Na een aantal maanden slagen de Romeinen erin de opstandelingen terug te dringen. Ondanks zijn uiteindelijke verlies zal Julius Civilis in later tijden als een Nederlandse held worden vereerd.
Julius Civilis verslaat de Romeinen bij de Rijn. Een illustratie door Joseph Mulder (1682 - 1684).
Volgens de Romeinse schrijver Tacitus worden de vredesonderhandelingen in oktober van het jaar 70 gevoerd op een brug waaruit het middendeel is weggehaald om beide partijen te scheiden. De Romeinen herstellen hun gezag en bouwen de verwoeste forten weer op. Later vervangen ze het hout door sterker steen.
Vredesonderhandelingen op een kapotte burg tussen Julius Civilis en de Romeinse aanvoerder Cerialis, geschilderd door Ferdinand Bol (1658 - 1662).
Toch gaat het geleidelijk aan mis. Het Romeinse rijk verzwakt geleidelijk. Germanen van boven de Rijn doen regelmatig aanvallen en de Romeinen slagen er steeds slechter in vijanden buiten te houden. Als in de vijfde eeuw de inkomsten van de Romeinse overheid in het westen dalen, is er minder geld om de grenzen te bewaken en raken de westelijke steden in verval. De druk van de Germanen op de limes neemt juist toe en zij slagen erin om massaal over de limes heen te komen. Het land rond de Rijn is in totaal zo’n 350 jaar een grensgebied geweest – een recordtijd voor het Romeinse Rijk dat regelmatig zijn grenzen verlegt.
Hoe komt het Rijk ten einde? In deze sketch komen meerdere vermeende oorzaken aan bod. Alle afleveringen zien? Kijk op NPO Start.
Welke cultuur brengen de Romeinen met zich mee?
De Romeinen brengen enorme veranderingen met zich mee. De lokale bevolking maakt kennis met nieuwe producten zoals kippen, wijn en olijfolie. Met glazen spullen en spiegels. Met stenen huizen voorzien van dakpannen. En met de eerste steden en riolen.
Sporen van Romeinen
Romeinse munten worden nog altijd gevonden in Nederland.
Twee voorbeelden van Romeins glaswerk.
Een flesje van aardewerk.
Maquette van een badhuis in Heerlen waarvan de funderingen nog intact zijn.
Een Aquaduct in Frankrijk: 'Pont du Gard'.
De oudst bekende dakpannen zijn die van de Romeinen.
Een plank van bijenwas, waar de Romeinen met een puntige stylo in schrijven.
Bataafse dorpen tellen elk slechts enkele boerderijtjes. Een stad als Noviomagus (Nijmegen) moet in de bloeitijd een behoorlijke indruk hebben gemaakt op de dorpelingen. Naast duizenden Romeinse soldaten wonen daar ook talloze ambtenaren, handelaren, ambachtslieden en slaven.
Ook het gebruik van geld is in deze streken tamelijk nieuw. De lokale bevolking is gewend aan ruilhandel. Het nieuwe betaalmiddel wordt gretig omarmd. De Romeinen brengen ook de schrijfkunst mee. Met een puntige stylo schrijven ze op plankjes met bijenwas. Veel van onze woorden stammen uit de Romeinse tijd: kasteel van castellum, straat van via strata, en nog veel meer.
Op fora doen handelaren goede zaken. De Romeinen brengen ook veel nieuwe producten naar de Lage Landen.
Een andere belangrijke Romeinse bijdrage is het wegennet. In hun hele rijk leggen de Romeinen wegen aan, in totaal minstens tachtigduizend kilometer. Sommige liggen er nog altijd. Rome, hoofdstad van het Romeinse Rijk, is het centrum van dit enorme wegennet. Ook langs de Rijn en de Maas worden wegen aangelegd. Precies om de duizend passen zetten de Romeinen een 'mijlpaal' naast de weg. Op die paal kunnen de plaatsen staan waartussen de weg is aangelegd, de afstanden in mijlen en de naam van de keizer die de opdracht voor de weg heeft gegeven.
Om de duizend passen zetten de Romeinen een mijlpaal naast de weg.
Op een kopie van een Romeinse wegenkaart valt te zien hoeveel wegen de Romeinen in heel hun rijk hebben aangelegd. Ook 'onze' limes staat erop, met de namen van de plaatsen die de Romeinen hier hebben gesticht. Zoals Noviomagus (Nijmegen).
Welke sporen van de Romeinen zijn terug te vinden?
Er zijn nog steeds sporen van Romeinse bouwwerken te vinden in en op Nederlandse grond. Hoewel veel houten verdedigingswerken zijn vergaan, vinden archeologen langs de Rijn soms resten van militaire steunpunten. Zo worden in Leidsche Rijn bij Utrecht een fort, twee wachttorens en zes schepen opgegraven. In Zuid-Limburg worden nog af en toe Romeinse producten gevonden of overblijfselen van boerderijen, tempels en villa’s uit de Romeinse tijd. Daarnaast worden nog altijd veel Romeinse munten opgegraven, ook ten noorden van de Rijn.
Goed bewaarde sporen van een Romeins bouwwerk zijn gevonden in Heerlen – het vroegere Coriovallum. De funderingen van een badhuis daar zijn nog intact.
Het badhuis wordt vooral gebruikt door soldaten, maar af en toe ook door burgers. Aan de funderingen is te zien dat de thermen meerdere ruimtes hebben, waaronder verschillende baden, een massageruimte, een ruimte voor sport, toiletten en kleine winkels.
Langs de limes worden nog steeds Romeinse producten opgegraven. De hele aflevering zien? Kijk op hetklokhuis.nl.
Er zijn nog meer sporen van de Romeinen in onze maatschappij bewaard gebleven. Zo introduceren de Romeinen de Juliaanse kalender, waarop onze kalender voortborduurt. Ook laten ze waterwerken na: riolering voert vuil water af en aquaducten voeren schoon water aan. Veel van onze beschaving hebben we te danken aan de Romeinen.
"Wij Romeinen zullen jullie rijkdom brengen."
In het kort
De Romeinse aanwezigheid in Nederland begint rond het begin van de jaartelling en duurt tot ver in de vijfde eeuw. De Rijn is de ‘limes’ (Latijn voor grens) die van Xanten via Utrecht en Alphen aan de Rijn naar de Noordzee loopt.
Het lukt de Romeinse legers niet om het gebied ten noorden en oosten van de rivier blijvend onder direct bestuur te krijgen. De Romeinen stuiten op weerstand van wat zij 'barbaren' noemen.
De limes is geen solide grens. Gebieden aan de andere kanten van de rivier behoren veelal tot de Romeinse invloedssfeer, ook na de slag in het Teutoburgerwoud.
De Romeinen brengen een hoop nieuwe producten en gebruiken met zich mee, waaronder kippen, olijfolie, wijn, riolering, geld, dakpannen, wegen, mijlpalen, aquaducten en een directe voorloper van onze kalender.
Er zijn sporen van Romeinse bouwwerken rond de Nederlandse limes teruggevonden. In Leidsche Rijn bijvoorbeeld zijn een fort, twee wachttorens en zes schepen in de bodem aangetroffen.
En je weet het!
Anderen het laten weten?
