Wat maakt het planetarium van Franeker zo uniek?
Wat maakt het planetarium van Franeker zo uniek?
Laatste update: 19-09-2023
‘Geloof niet zomaar alles wat er verteld wordt, denk zelf na!’ Tegenwoordig is dit wat we onze kinderen leren, maar in de achttiende eeuw is dit een nieuwe – ietwat omstreden – manier van denken. Eise Eisinga neemt in 1773 het advies ter harte en puzzelt in zijn huis in Franeker eigenhandig een driedimensionaal planetarium in elkaar. Door goed te kijken en te analyseren weet hij een zonnestelsel op schaal te fabriceren dat tot op de dag vandaag het oudst werkende ter wereld is. In 2023 is het door Unesco uitgeroepen tot werelderfgoed.
Redacteur: Paul Koster
Wat is de verlichting?
De periode waarin het ‘zelf kritisch nadenken’ steeds belangrijker wordt, staat bekend als de Verlichting. Europese denkers als Descartes, Montesquieu en Rousseau, maar ook de Nederlandse Baruch Spinoza zijn voorbeelden van invloedrijke denkers in deze periode. Hoewel de Verlichtingsdenkers bestaan uit diverse filosofen, schrijvers en wetenschappers, is het overkoepelend idee van ieder van hen vergelijkbaar. Niet langer de kerk en haar tradities moeten centraal staan in een maatschappij, maar de ratio en het zelf nadenken. Religie en afkomst zou minder belangrijk moeten zijn, kennis en nieuwsgierigheid des te meer. Veel uitvindingen, zoals de thermometer, de heteluchtballon en de stoommachine stammen uit de achttiende eeuw. Verlichtingsdenkers en wetenschappers willen zoveel mogelijk te weten komen over wat er op de wereld voorkomt en velen van hen leggen verzamelingen aan. Die stellen ze tentoon en zo ontstaan de eerste musea.
Verlichtingsdenkers vinden religie en afkomst minder belangrijk, kennis en nieuwsgierigheid des te meer.
Waarom bouwt Eise Eisinga een planetarium?
Ook al wordt er door intellectuelen in binnen- en buitenland volop gediscussieerd, onderzocht en geanalyseerd, de kerk is voor een grote groep andere burgers nog steeds dé plek waar de waarheid wordt verteld. Zo waarschuwt de Friese dominee Eelko Alta in 1774 voor een catastrofale gebeurtenis: de wereld zal binnen enkele maanden vergaan omdat vier planeten en de maan met elkaar botsen. De aarde zal richting de zon worden geslingerd en alles wat erop leeft zal verbranden. Dit streef hij in een boek wat hij anoniem publiceerde. In de kerk houdt dominee Alta preken over de aanstaande ramp en veel mensen raken in discussie: de dominee kan wel eens gelijk hebben, want aan de hemel zie je de hemellichamen soms heel dicht bij elkaar staan!
'De wereld vergaat!'
In 1774 waarschuwt de Friese dominee Eelko Alta voor een desastreuze gebeurtenis: de wereld vergaat! Eise Eisinga weet toevallig wat van sterrenkunde, en snapt direct dat dit onzin is.
Eise Eisinga weet wel beter. Als hoogbegaafd kind leest hij al boeken over sterrenkunde en leert zichzelf alles over het heelal. Hij weet dat planeten niet kunnen botsen, omdat ze in hun eigen baan om de zon blijven.
Maar die kennis is niet voor iedereen beschikbaar. Boeken zijn lastig om te krijgen en bovenal heel duur. En een opleiding is voor grote groepen van de bevolking zelfs ondenkbaar. Als mensen beter begrijpen hoe de natuur werkt, hoeven ze niet meer bang te zijn voor onheilspellende verhalen, denkt Eise.
Hij besluit te beginnen aan een omvangrijk project dat uiteindelijk zeven jaar al zijn vrije tijd in beslag zal nemen: een volledig werkend zonnestelsel, maar dan op schaal. Zodat iedereen met eigen ogen kan zien hoe het heelal om ons heen werkt en dat er dus niets is om bang voor te zijn.
De Friese Eise Eisinga (1744) is hoogbegaafd, maar een studie zit er voor hem niet in. Zijn lot is om, net als zijn vader, wolkammer te worden. Hij krijgt op jonge leeftijd privéles in wiskunde en leest veel over het heelal. Op zijn achttiende verjaardag heeft hij al vier boeken geschreven met sterrenkundige berekeningen. Zijn droom is om mensen te leren over de ruimte om ons heen.
Wat is er zo bijzonder aan Eisinga’s planetarium?
De techniek achter het planetarium van Eise is verbluffend. Ook al is hij niet de eerste die een schaalmodel maakt van ons zonnestelsel, hij pakt het wel zeer grondig aan. Op de zolder van zijn huis bouwt de amateurastronoom de techniek: een grote slingerklok met een raderwerk met tandwielen, die allemaal op een bepaalde manier in elkaar grijpen. Schaalmodellen van planeten hebben hierdoor hun eigen snelheid waarmee ze rond de zon draaien en – ook al zijn de hemellichamen een stuk kleiner dan in het echt – de rotatiesnelheid is waarheidsgetrouw. De mini-aarde draait dus in zo’n 365 dagen rond de mini-zon. Reuzenplaneet Saturnus doet er in het echt 29 jaar over om één keer rond de zon te gaan, dus in de woonkamer van Eise heeft de replica ook die tijd nodig. Het uurwerk is zo precies dat het tot op de dag van vandaag klopt met de werkelijke stand van de planeten in het zonnestelsel.
Een gids geeft in 1968 uitleg bij de werking van het planetarium.
Behalve een secure weergave van de stand van onze buurplaneten, voegt Eise nog meer bijzondere astronomische details toe. Zo kun je in de kamer op wijzertjes en meters aflezen welke dag het vandaag is, maar ook welk sterrenbeeld er op dit moment te zien is, hoe laat de zon opkomt en wat de huidige afstand tot de maan is.
Wat vinden bezoekers van Eisinga’s werk?
Het planetarium van Eisinga is een groot succes. Mensen uit de wijde omtrek komen een kijkje nemen in de kamer en het wordt een soort toeristische attractie. Ook vanuit het koningshuis is interesse naar het stukje Fries technisch vernuft. In 1818 bezoekt koning Willem I het huis met daarin het planetarium van Eisinga en hij is dusdanig onder de indruk dat hij het gebouw met inhoud een paar jaar later laat aankopen door het Rijk, met als doel om het kunstwerk te behouden voor het Nederlandse volk. Later, in 1859, wordt het planetarium geschonken aan de gemeente Franeker, die er nog steeds erg trots op is. Er wordt een monument opgericht voor de beroemde bouwer en het planetarium krijgt vele gasten over de vloer.
Bezoekers weten het planetarium te vinden
De band met het Koningshuis is sinds het bezoek van Willem I altijd goed geweest. In 2006 bestaat het planetarium 225 jaar en krijgt het het predicaat Koninklijk uitgereikt. Twee jaar later, in 2008, wordt toenmalige koningin Beatrix bij het vieren van Koninginnedag welkom geheten in Franeker door een acteur die Eise speelt. En in 2016 bezoeken koning Willem-Alexander en koningin Máxima het planetarium.
Koninginnedag in Franeker
In 2008 bezoekt toenmalige koningin Beatrix Franeker.
Koning Willem-Alexander en Maxima bezoeken in 2016 het planetarium.
Hoe staat het planetarium van Eisinga er nu bij?
Het planetarium van Eise Eisinga is een bijzonder staaltje techniek dat tot op de dag van vandaag goed wordt onderhouden. Elke tien jaar gaat het bezoekerscentrum dicht en worden onderdelen gerestaureerd en bijgewerkt. Soms is er groter onderhoud nodig, bijvoorbeeld als er in 2003 houtworm en ander ongedierte wordt gevonden in de constructie.
Restauraties planetarium Franeker
Eens in de zoveel tijd wordt het planetarium gecheckt en gerestaureerd, zodat het nog lang zal blijven werken.
In 2003 blijken er houtwormen en bonte knaagkevers in de constructie te zitten. Het planetarium gaat tijdelijk dicht voor restauratie.
Het beroemde planetarium van Eise Eisinga is een publiekstrekker en de trots van Franeker. Of Eise dit zelf had voorzien is niet met zekerheid te zeggen, maar na zeven jaar ontwerpen en bouwen in zijn eigen huis hoopt hij waarschijnlijk wel dat zijn planetarium lang zal bestaan. Hij laat gedetailleerde bouwtekeningen na, die decennia daarna nog dankbaar worden gebruikt door medewerkers van het museum.
Eisinga laat gedetailleerde bouwtekeningen na van zijn planetarium.
Tegenwoordig is het planetarium van Franeker niet alleen een kunstig voorbeeld van hoe ver de wetenschap in de achttiende eeuw is, maar ook een herinnering aan een tijd die voor Nederland en Europa veel verandert. De Verlichting brengt ons een honger naar kennis over dieren, planten en de wereld om ons heen, en luidt een tijdperk in waarbij de kerk niet meer het belangrijkste is. Zelf nadenken en onderzoeken wordt belangrijker, en is dat eigenlijk nog steeds. Op het poortje buiten het huis van Eisinga staat in het hout een spreuk gekerfd: ‘Voersint eer ghy begint’ (bezint eer ge begint). Een motto dat in Eisinga’s tijd nog een unicum was, maar in onze tijd niet meer dan normaal.
Geloof niet zomaar alles wat gezegd wordt, denk zelf na!
Interieur met het bewegende planetarium van Eise Eisinga in zijn huis te Franeker door Barentie Willem Dietz (1824)
In het kort
Eise Eisinga (1744) heeft met behulp van zelfstudie veel geleerd over sterrenkunde.
Nadat dominee Eelko Alta in 1774 waarschuwt voor een apocalyps waarbij planeten zullen botsen, wil Eisinga zijn ongelijk bewijzen. Hij bouwt thuis een planetarium.
Het planetarium van Eisinga is tot op de dag van vandaag zeer nauwkeurig en werkt nog steeds. Het is het oudste nog werkende planetarium ter wereld.
Eisinga’s manier van denken past in het tijdperk van de Verlichting, waarbij burgers meer belang hechten aan zelf nadenken en onderzoeken, in tegenstelling tot het luisteren naar de kerk en meedoen aan tradities, zoals de eeuwen ervoor het geval was.
En je weet het!
Anderen het laten weten?
