Hoort Turkije bij de EU?

In de Renaissance is het Ottomaanse Rijk nog een sterk en uitgestrekt rijk en boezemt de Europeanen respect maar ook angst in. Tegen de negentiende eeuw zijn de Europese landen veel sterker geworden dan het Ottomaanse Rijk en daarmee zijn zowel de angst als het respect verdwenen; het Rijk wordt door de Europeanen steeds meer gezien als een barbaars rijk dat (cultureel) minderwaardig is. Andersom kijken de Ottomanen (en later de Turken) met ontzag naar de sterker wordende Europese landen en proberen er aansluiting bij te krijgen.

Als verliezer, wordt het Ottomaanse Rijk wordt gedwongen het Verdrag van Sèvres te tekenen. In dit verdrag worden grote delen van het rijk verdeeld onder Frankrijk, Engeland, Griekenland en Italië. De Turken zijn alleen rondom de Turkse hoofdstad Ankara nog de baas. Het verdrag wordt door de Turken gezien als een totale vernedering en ze weigeren te tekenen. De onvrede groeit en leidt tot een nationale opstand onder de leiding van Mustafa Kemal Atatürk.

Met deze onafhankelijkheidsoorlog verjagen ze de Britten, Fransen en Grieken en in 1923 wordt de Turkse Republiek gesticht, met Atatürk als eerste president. Het wantrouwen tegen Europa is ontzettend groot en de Turken voelen zich totaal verraden.

Na de Tweede Wereldoorlog gaat het economisch niet goed met Turkije en krijgt het een steuntje in de rug door het Marshallplan. De Verenigde Staten geven geld en militaire steun voor de wederopbouw van Europa. Turkije kan het geld goed gebruiken, maar het Marshallplan heeft voor de Turken ook een belangrijke emotionele waarde: het is een bewijs dat ze bij het ‘westerse kamp’ horen. Als ze in 1952 worden toegelaten tot de NAVO wordt dit verder bevestigd. Tijdens de Koude Oorlog is Turkije voor de NAVO een uitstekende bondgenoot. Het ligt vlak bij de Sovjet-Unie en is een perfecte uitvalsbasis, het land heeft een van de grootste legers binnen de NAVO met een enorm potentieel aan materieel en soldaten en het vormt zoals gezegd een goede buffer tussen het westen en de Sovjet-Unie. Deze strategische ligging blijft ook in latere tijden van groot belang.

Eind jaren vijftig wordt de Europese Economische Gemeenschap (EEG) opgericht, een kleine gemeenschap van zes landen. Uitbreiding is van harte welkom en de deur staat wagenwijd open voor wie belangstelling heeft. Turkije heeft belangstelling. 

Als een van de eerste landen sluit Turkije in 1964 een associatieverdrag met de EEG. Een associatieverdrag is niet meer of minder dan een overeenkomst waarin wordt afgesproken dat er betere economische en politieke samenwerking komt, niet dat het land automatisch (op een later tijdstip) lid wordt van de Gemeenschap. Turkije is wel volwaardig lidmaatschap toegezegd, als het voldoet aan de eisen van de EEG, en later de EU. 

Het blijkt echter lastig voor Turkije om aan de eisen van Europa te voldoen. De jaren zeventig en tachtig worden in Turkije getekend door geweld en onrust. Zo is er een conflict met Griekenland over het eiland Cyprus en is er binnen Turkije veel geweld tussen linkse en rechtse groepen. Tot twee keer toe doet het Turkse leger een staatsgreep. Van 1980 tot 1983 is er een militaire dictatuur aan de macht waardoor burgerlijke vrijheden, de pers, zelfstandigheid van universiteiten en de bevoegdheden van het Constitutionele Hof ernstig worden ingeperkt.

In 1983 wordt een er nieuwe Grondwet (1983) ingesteld waarin de vrijheid van pers en vereniging en de vrijheid van het individu worden beperkt. De mensenrechtensituatie is zo slecht dat de EEG lange tijd alle onderhandelingen voor een mogelijk Turks lidmaatschap opschort. De decennia daarna blijft deze Grondwet een belangrijk argument tegen onderhandelingen tot toetreding. Vanaf 1995 wordt de Grondwet beetje bij beetje gewijzigd. De grote veranderingen komen vooral nadat de AKP van Recep Tayip Erdoğan aan de macht komt in 2002.

In 1997 worden er onderhandelingen geopend met Oost-Europese landen  (Bulgarije, Hongarije, Estland en Polen) en Cyprus om toetreding tot de EU te bespreken, maar niet met Turkijke. Turkije voldoet nog niet aan de voorwaarden volgens de EU. De Turken zijn woedend over wat zij zien als het meten met twee maten. Die woede is te begrijpen want er zijn vraagtekens te plaatsen of de andere landen wel voldoen aan de criteria. Turkije voelt zich onheus behandeld en verbreekt al het contact.

Voor het eerst uiten verschillende Europese politici openlijk hun twijfels over of Turkije wel bij de Europese Unie mag en kan horen. Met name christendemocratische politici hebben het over de EU als een unie van landen die dezelfde 'joods-christelijke' normen en waarden delen. Opeens is de vraag: Is het als moslimland wel welkom in de EU?

Europese leiders waaronder de Duitse kanselier Helmut Kohl, de Belgische premier Jean-Luc Dehaene en de Franse president Valéry Giscard d'Estaing, vinden openlijk van niet. "Europa houdt op waar de gotische kathedralen eindigen," zegt Helmut Kohl tijdens een besloten bijeenkomst, waarmee hij bedoelt dat Europa (grotendeels) christelijk is, en Turkije niet. Het "verzwegen argument'' zoals Hans van Mierlo het als Nederlandse minister van Buitenlandse Zaken in een interview noemt, wordt voor het eerst openlijk uitgesproken: Turkije is als moslimland niet welkom in de EU.

In 1999 krijgt Turkije de status van ‘kandidaat-lidstaat’. Dit betekent dat de EU officieel accepteert dat Turkije lid wil worden. Het garandeert niet dat het ook echt lid wordt. Voorwaarde blijft dat Turkije aan de Kopenhagen-criteria voldoet. 

Om aan deze voorwaarden te voldoen vernieuwt Turkije vele wetten en delen uit de Grondwet. Zo wordt de doodstraf afgeschaft en krijgen minderheden als de Armeniërs en Koerden meer rechten. Verder, wordt de persvrijheid en vrijheid van meningsuiting verruimd en wordt de macht van de militairen verkleind. In 2002 wint Recep Tayip Erdoğan met zijn conservatieve Islamitische partij, de AKP, de verkiezingen. Tijdens de verkiezingscampagne maakt Erdoğan al duidelijk dat de toetredingsgesprekken hoge prioriteit hebben en door de grote meerderheid in het parlement kan de partij relatief snel de zo gewenste economische en politieke hervormingen doorvoeren.

Erdoğan is openlijk Islamitisch en twijfelt aan de seculiere basis van de Turkse Republiek van Atatürk. Onder seculiere Turken heerst er wantrouwen tegenover de hervormingen van Erdoğan, ze zijn bang dat hij de EU en het toetredingsproces gebruikt om zijn interne vijanden uit te schakelen en geleidelijk de rol van de islam te vergroten. Vooral het terugdringen van het leger, van oudsher gezien als beschermer van de democratie, is wat hen betreft een slecht voorteken.

In 2007 wordt Erdoğan met grote meerderheid herkozen en richt zich steeds minder op hervormingen en steeds meer op het versterken van zijn macht. Zijn buitenlandbeleid richt zich meer op het Midden-Oosten en Europa raakt op de achtergrond. Erdoğan gaat steeds meer regeren als een alleenheerser en staat kritiek op zijn beleid niet langer toe: kritische kranten worden gesloten en journalisten worden gevangengezet, zoals Can Dündar en Erdem Gül.

Als deze twee journalisten later weer worden vrijgesproken door het Turkse Constitutionele Hof, verklaart Erdoğan dat hij het Hof niet meer respecteert als ze hem tegenspreken. Dit zorgt ervoor dat de onderhandelingen met de EU stil komen te liggen, Turkije blijft wel nog steeds kandidaat-lid.

De Europese landen hebben vanaf het begin een dubbele houding tegenover Turkije. Aan de ene kant wordt begonnen met onderhandeling voor toetreding, aan de andere kant is er twijfel of Turkije überhaupt ooit zal toetreden. Turkije wil graag bij Europa horen en klopt al decennialang aan de deuren maar is tot nu toe nog niet verder gekomen dan een kandidaat-lidmaatschap.

Momenteel is Turkije door binnenlandse problemen in zichzelf gekeerd. Het heeft zich van Europa afgekeerd. Toch blijft het land soms ook een bemiddelende rol spelen tussen Europa en de rest van de wereld. Bijvoorbeeld door tijdens de Oekraïne-oorlog in 2022 met Rusland een graandeal te sluiten waardoor export van graan vanuit Oekraïne weer op gang kan komen naar Afrika. De wens van veel Turken blijft nog steeds een lidmaatschap, vooral de hoger opgeleiden en minderheden zijn grote voorstanders.

En Europa houdt zo haar eigen problemen. Naast een vluchtelingencrisis is er de onderliggende identiteitscrisis over de vraag wat Europa is en waar de (letterlijke) grenzen liggen.