Wat is tbs?

De veelgebruikte afkorting tbs staat voor terbeschikkingstelling. Het is een bijzondere maatregel, die alleen genomen wordt als een ‘gewone’ gevangenisstraf ontoereikend is. Als iemand een misdaad pleegt, volgt meestal tijdens het strafrechtelijk proces een onderzoek naar de geestelijke gesteldheid van de dader. Als daaruit blijkt dat een dader (deels) ontoerekeningsvatbaar is, kan tbs worden opgelegd, al dan niet in combinatie met een gevangenisstraf. Een dader kan (gedeeltelijk) ontoerekeningsvatbaar worden verklaard wanneer hij of zij een persoonlijkheidsstoornis, een psychose of een verstandelijke beperking heeft.

Er zijn twee soorten: tbs met voorwaarden en tbs met dwangverpleging. De eerste versie is de lichte vorm van tbs. Hierbij moet de dader zich bijvoorbeeld laten behandelen bij een psychiater, een reclasseringstraject volgen of een bepaalde periode geen drugs of alcohol gebruiken. Er is geen sprake van een gedwongen opname, maar in de praktijk blijven deze daders wel vaak in een verslavingskliniek of forensisch psychiatrische kliniek. 

Als na de misdaad vermoed wordt dat een verdachte ontoerekeningsvatbaar is, kan de Officier van Justitie een onderzoek aanvragen. Dat wordt uitgevoerd door het Nederlands Instituut voor Forensische Psychiatrie en Psychologie (NIFP). De verdachte kan hier echter niet toe gedwongen worden. In dat geval zal het NIFP, ook zonder medewerking van de verdachte, een advies uitbrengen. Alleen al het strafdossier en observatie leveren bruikbare informatie op. De rechter beslist uiteindelijk. Het is dus niet zo dat iemand die weigert mee te werken geen tbs opgelegd kan krijgen. Wel bemoeilijkt een weigering het verloop van het strafrechtelijk proces, omdat er minder beschikbare informatie is.

Uit onderzoek van het ministerie van Justitie en Veiligheid blijkt dat 20 tot 27 procent van de uitgestroomde tbs’ers binnen twee jaar opnieuw de fout in gaat. Bij ex-gedetineerden is dat 47 procent. Hoewel beide percentages misschien niet direct geruststellend zijn, wordt hier wel duidelijk dat tbs een positief effect heeft op de recidivekans. Taakstraf heeft een vergelijkbare invloed op de kans om opnieuw een delict te plegen. Tbs is dan ook in de eerste plaats een behandelingsmaatregel – waarbij door gedwongen opname ook de maatschappij beveiligd wordt.

Niet iedereen ziet tbs als een geschikte maatregel. Gevallen waarin het mis gaat worden vaak groot uitgelicht in de media, wat het beeld over de effectiviteit kan vertekenen. In de loop der jaren zijn enkele tbs’ers opnieuw de fout ingegaan, soms tijdens een verlof en soms na terugplaatsing in de maatschappij. In augustus 2017 ontsnapt een tbs’er uit een kliniek in Nijmegen, door een gat in het hek te knippen met een betonschaar. Hij pleegt vervolgens twee overvallen. Al eerder had hij tijdens zijn verlof een diefstal met geweld gepleegd.

De veroordeelde pedofiel Geert de J. werd in de jaren tachtig veroordeeld tot vijf jaar cel en TBS met dwangverpleging, maar viel later weer in herhaling waardoor zijn TBS in 2022 weer met twee jaar werd verlengd.

Nog schrijnender wordt het wanneer er doden vallen. In 2015 vermoordt de vrijgelaten tbs’er Udo D. een willekeurige voorbijganger op straat met een fles. Eerder die dag heeft hij al meerdere vrouwen aangevallen. Na het incident rijst de vraag: waar ging het mis? Bij de kliniek waar Udo D. verbleef, is duidelijk dat hij een gevaar is voor zichzelf en zijn omgeving. Omdat hij tbs kreeg voor een lichter misdrijf (geen geweld, maar enkel dreiging) geldt het maximum van vier jaar, waardoor hij toch vrij komt. In deze en vergelijkbare gevallen is de tbs-aanpak duidelijk ongeschikt gebleken.

Het verlof van een tbs-gestelde is een gevoelige kwestie. Enerzijds is het van belang dat de tbs’er langzamerhand weer aan het normale leven gewend raakt – dat is immers het uiteindelijke doel van tbs. Anderzijds zijn er veel risico’s aan verbonden. Velen voelen zich ongemakkelijk bij het idee dat een tbs’er ‘zomaar’ buiten rondloopt. Zeker voor slachtoffers is het moeilijk te bevatten dat degene die hen leed bezorgd heeft weer even vrijuit gaat. Toch gaat verlof in de meeste gevallen gewoon goed. Per jaar krijgen ongeveer 40.000 tbs’ers verlof. In 2016 komen 32 van hen niet op tijd terug. 

Na het beëindigen van tbs met dwangverpleging wordt meestal overgegaan op tbs met voorwaarden: bijvoorbeeld een contact-, locatie-, alcohol- of drugsverbod. Deze voorwaarden kunnen maximaal negen jaar geldig blijven. In die periode heeft de reclassering toezicht op de ex-tbs-gestelde. Bij zeden- en geweldszaken kan het toezicht levenslang worden.

Voor veel voormalig tbs’ers is het moeilijk het normale leven op te pakken. Omdat tbs-trajecten vaak langdurig zijn, zijn zij er niet meer aan gewend helemaal zelfstandig te leven. De belangrijkste factoren voor een normaal leven zijn het opbouwen van sociaal contact en het vinden van betaald werk. Beide blijken moeilijk omdat er onbegrip is vanuit de maatschappij. Ook moeten ex-tbs’ers nu op eigen kracht wegblijven van risico’s als drugs, alcohol en verkeerde vrienden. Volgens forensisch psychiater Harry Beintema moeten we proberen hen niet te stigmatiseren: