Wat is tbs?

tbs_header

Wat is tbs?

Laatste update: 22-04-2024

Ontoerekeningsvatbaar, psychose, geestesziek: het zijn termen die vaak vallen na een ernstige misdaad zonder duidelijk motief. Daders krijgen in zulke gevallen vaak tbs opgelegd. Soms biedt die maatregel uitkomst, maar het gaat ook weleens mis: enkele malen zijn tbs’ers ontsnapt of na hun vrijlating opnieuw de fout ingegaan. Waarom wordt tbs opgelegd? En is het wel een effectieve maatregel?

Redacteur: Saskia Wayenberg

Waar staat tbs voor?

De veelgebruikte afkorting tbs staat voor terbeschikkingstelling. Het is een bijzondere maatregel, die alleen genomen wordt als een ‘gewone’ gevangenisstraf ontoereikend is. Als iemand een misdaad pleegt, volgt meestal tijdens het strafrechtelijk proces een onderzoek naar de geestelijke gesteldheid van de dader. Als daaruit blijkt dat een dader (deels) ontoerekeningsvatbaar is, kan tbs worden opgelegd, al dan niet in combinatie met een gevangenisstraf. Een dader kan (gedeeltelijk) ontoerekeningsvatbaar worden verklaard wanneer hij of zij een persoonlijkheidsstoornis, een psychose of een verstandelijke beperking heeft.

"Het is altijd een zaak tussen dader en de samenleving."

Er zijn twee soorten: tbs met voorwaarden en tbs met dwangverpleging. De eerste versie is de lichte vorm van tbs. Hierbij moet de dader zich bijvoorbeeld laten behandelen bij een psychiater, een reclasseringstraject volgen of een bepaalde periode geen drugs of alcohol gebruiken. Er is geen sprake van een gedwongen opname, maar in de praktijk blijven deze daders wel vaak in een verslavingskliniek of forensisch psychiatrische kliniek. 

Veel mensen spreken over TBS als straf. Maar TBS is een maatregel die alleen kan worden opgelegd als onderdeel van bijvoorbeeld een gevangenisstraf. 

De zwaardere vorm is tbs met dwangverpleging. De dader wordt dan verplicht opgenomen in een gesloten tbs-kliniek. Daarvan zijn er in totaal elf in Nederland. Er is geen vooraf bepaalde straftijd, zoals bij een gevangenisstraf. Het doel is om een dader zo te behandelen dat hij of zij kan terugkeren in de maatschappij. De rechter beslist of het daar tijd voor is. Zo niet, dan kan de rechter de tbs verlengen met een termijn van een of twee jaar. Voor lichtere misdrijven geldt wel een maximum van vier jaar. Een gemiddelde behandeling in een kliniek duurt zo’n zeven tot acht jaar.

Wat maakt het beoordelen van zedendelinquenten voor een eventuele tbs-behandeling moeilijk? De hele aflevering zien? Kijk op NPOStart

Wat als een dader weigert onderzocht te worden?

Als na de misdaad vermoed wordt dat een verdachte ontoerekeningsvatbaar is, kan de Officier van Justitie een onderzoek aanvragen. Dat wordt uitgevoerd door het Nederlands Instituut voor Forensische Psychiatrie en Psychologie (NIFP). De verdachte kan hier echter niet toe gedwongen worden. In dat geval zal het NIFP, ook zonder medewerking van de verdachte, een advies uitbrengen. Alleen al het strafdossier en observatie leveren bruikbare informatie op. De rechter beslist uiteindelijk. Het is dus niet zo dat iemand die weigert mee te werken geen tbs opgelegd kan krijgen. Wel bemoeilijkt een weigering het verloop van het strafrechtelijk proces, omdat er minder beschikbare informatie is.

De moordenaar van de Utrechtse Anne Faber weigerde mee te werken aan een psychiatrisch  onderzoek en ontliep op die manier tbs. De hele aflevering zien? Kijk op NPOStart.

Wanneer heeft tbs zin?

Uit onderzoek van het ministerie van Justitie en Veiligheid blijkt dat 20 tot 27 procent van de uitgestroomde tbs’ers binnen twee jaar opnieuw de fout in gaat. Bij ex-gedetineerden is dat 47 procent. Hoewel beide percentages misschien niet direct geruststellend zijn, wordt hier wel duidelijk dat tbs een positief effect heeft op de recidivekans. Taakstraf heeft een vergelijkbare invloed op de kans om opnieuw een delict te plegen. Tbs is dan ook in de eerste plaats een behandelingsmaatregel – waarbij door gedwongen opname ook de maatschappij beveiligd wordt.

Strafadvocaat Wim Anker wordt gevolgd bij een bezoek aan T. Heinrichs, de langstzittende tbs'er in Nederland (48 jaar). Anker probeert al jaren om een minder gesloten kliniek te vinden voor Heinrichs' laatste jaren. 

Voor iedere tbs-gestelde wordt een traject opgesteld dat is afgestemd op de specifieke geestelijke problemen van de individu. In het behandelplan is er aandacht voor een tal van zaken: sociale therapie (omgang met medepatiënten en medewerkers), een geschikte dagbesteding (opleiding, werk en vrije tijd), een financieel plan (omgang met geld en hulp bij aflossen van schulden), een signaleringsplan (de tbs'er leert zelf zijn gedrag te herkennen en in te grijpen) en terugvalpreventie (het bespreken van risico’s voor terugval). Er is dus veel meer aandacht voor het ‘waarom?’ en ‘hoe verder?’ dan bij een gewone gevangenisstraf. Wel kan het per patiënt enorm schelen hoe effectief zo’n behandeling is.

In tegenstelling tot gevangenissen, worden in tbs-klinieken de mannen en de vrouwen bij elkaar geplaatst. Waarom is dat ooit zo beslist? De hele aflevering zien? Kijk op NPOStart.

Wanneer heeft tbs geen zin?

Niet iedereen ziet tbs als een geschikte maatregel. Gevallen waarin het mis gaat worden vaak groot uitgelicht in de media, wat het beeld over de effectiviteit kan vertekenen. In de loop der jaren zijn enkele tbs’ers opnieuw de fout ingegaan, soms tijdens een verlof en soms na terugplaatsing in de maatschappij. In augustus 2017 ontsnapt een tbs’er uit een kliniek in Nijmegen, door een gat in het hek te knippen met een betonschaar. Hij pleegt vervolgens twee overvallen. Al eerder had hij tijdens zijn verlof een diefstal met geweld gepleegd.

De veroordeelde pedofiel Geert de J. werd in de jaren tachtig veroordeeld tot vijf jaar cel en TBS met dwangverpleging, maar viel later weer in herhaling waardoor zijn TBS in 2022 weer met twee jaar werd verlengd.

De (media)aandacht voor de enkeling die op verlof ontsnapt is ontzettend groot, terwijl de kans dat zoiets gebeurt juist klein is. In 2014 zijn er 30.000 verlofbewegingen geweest en is er 58 keer iemand ontsnapt.

Nog schrijnender wordt het wanneer er doden vallen. In 2015 vermoordt de vrijgelaten tbs’er Udo D. een willekeurige voorbijganger op straat met een fles. Eerder die dag heeft hij al meerdere vrouwen aangevallen. Na het incident rijst de vraag: waar ging het mis? Bij de kliniek waar Udo D. verbleef, is duidelijk dat hij een gevaar is voor zichzelf en zijn omgeving. Omdat hij tbs kreeg voor een lichter misdrijf (geen geweld, maar enkel dreiging) geldt het maximum van vier jaar, waardoor hij toch vrij komt. In deze en vergelijkbare gevallen is de tbs-aanpak duidelijk ongeschikt gebleken.

Het hoeft niet altijd eerst mis te gaan. Soms blijkt al tijdens het verblijf in een tbs-kliniek dat de kans op een terugval niet verminderd kan worden. De tbs-gestelde blijft dan te gevaarlijk voor zichzelf en de omgeving. Terugkeer in de maatschappij is dan geen optie. In dat geval kan de tbs-gestelde verplaatst worden naar een longstay-afdeling. Ook tbs’ers die behandeling weigeren komen hier terecht. Er is geen behandeling, geen verlof en geen voorbereiding op terugkeer in de maatschappij. Wel toetst een onafhankelijke commissie iedere drie jaar of de longstay-status nog terecht is. Advocaat Job Knoester staat enkele van deze tbs’ers bij en noemt de longstay-afdeling “de begraafplaats van tbs'ers”. Voor deze groep mensen lijkt er geen uitweg: tbs werkt niet, vrijheid is niet gewenst.

Jeugd tbs

Er wordt wel eens gesproken van jeugd-tbs, maar eigenlijk is dat een niet-bestaande term. In Nederland bestaat de PIJ-maatregel. PIJ staat voor ‘Plaatsing in een Inrichting voor Jeugdigen’ en is wel enigszins vergelijkbaar met tbs. De maatregel is bedoeld voor situaties waarin een kind of jongere een misdrijf pleegt waar vier of meer jaar gevangenisstraf op staat. Middels een behandelplan wordt stap voor stap gewerkt naar een terugkeer in de maatschappij.

tbs_prikkeldraad
 © ANP

Hoe verloopt een verlofprocedure?

Het verlof van een tbs-gestelde is een gevoelige kwestie. Enerzijds is het van belang dat de tbs’er langzamerhand weer aan het normale leven gewend raakt – dat is immers het uiteindelijke doel van tbs. Anderzijds zijn er veel risico’s aan verbonden. Velen voelen zich ongemakkelijk bij het idee dat een tbs’er ‘zomaar’ buiten rondloopt. Zeker voor slachtoffers is het moeilijk te bevatten dat degene die hen leed bezorgd heeft weer even vrijuit gaat. Toch gaat verlof in de meeste gevallen gewoon goed. Per jaar krijgen ongeveer 40.000 tbs’ers verlof. In 2016 komen 32 van hen niet op tijd terug. 

In 2014 werd voor het eerst een grootschalig onderzoek naar 'vrouwen in de tbs' uitgevoerd. Wat zijn de verschillen tussen mannen en vrouwen in de tbs? 

Cevdet Yilmaz behoort tot de grootste veroordeelde moordenaars uit de Nederlandse geschiedenis: Cevdet Yilmaz. Op 5 april 1983 schoot hij zes mensen dood in café 't Koetsiertje in Delft en nog eens vier mensen raakten gewond. Ondanks zijn levenslange gevangenisstraf zit Yilmaz sinds 2001 in een tbs-kliniek en is hij meerdere keren op verlof geweest. 

Waarom werd Yilmaz een tbs-traject ingestuurd? 

Er wordt zeker niet luchtig omgegaan met verlof. De tbs’er moet eerst duidelijke vooruitgang hebben geboekt, voordat een tbs-kliniek overgaat tot een verlofaanvraag. Dit doet de kliniek bij de minister van Justitie en Veiligheid. Het Adviescollege Verloftoetsing TBS toetst de aanvraag. De Dienst Justitiële Inrichtingen bepaalt uiteindelijk wie mag en wie niet. Er zijn vier soorten verlof:

  • Begeleid verlof: In de eerste fase mag de tbs’er enkel onder begeleiding naar buiten. De eerste begeleiders zijn een beveiliger en een sociotherapeut. Als dat goed gaat, gaan daarna twee therapeuten mee en uiteindelijk één. Tijdens het verlof worden bijvoorbeeld boodschappen gedaan.
  • Onbegeleid verlof: Als begeleid verlof goed verloopt, mag de tbs’er alleen op pad. De periode verschilt van enkele uren tot maximaal zes overnachtingen. Tijdens dit verlof kan een tbs-gestelde bijvoorbeeld werkervaring opdoen of familie bezoeken.
  • Transmuraal verlof: De tbs’er gaat in de nabijheid van de kliniek wonen bij een Regionale Instelling voor Beschermd Wonen (RIBW) of een psychiatrische instelling. De tbs-kliniek houdt op afstand wel toezicht en zorgt voor begeleiding.
  • Proefverlof: Als de tbs-gestelde bewezen heeft dat hij of zij zelfstandig kan leven en een minimale kans op recidive vertoont, kan proefverlof worden afgegeven. De tbs’er wordt dan al deels overgedragen aan de reclassering. Dit is een overbrugging naar het uiteindelijk beëindigen van de terbeschikkingstelling.
tbs_kliniek
 © ANP

Is een normaal leven na tbs mogelijk?

Na het beëindigen van tbs met dwangverpleging wordt meestal overgegaan op tbs met voorwaarden: bijvoorbeeld een contact-, locatie-, alcohol- of drugsverbod. Deze voorwaarden kunnen maximaal negen jaar geldig blijven. In die periode heeft de reclassering toezicht op de ex-tbs-gestelde. Bij zeden- en geweldszaken kan het toezicht levenslang worden.

tbs_kamer
Een patiënt op zijn kamer in de Pompekliniek.
 © ANP

Voor veel voormalig tbs’ers is het moeilijk het normale leven op te pakken. Omdat tbs-trajecten vaak langdurig zijn, zijn zij er niet meer aan gewend helemaal zelfstandig te leven. De belangrijkste factoren voor een normaal leven zijn het opbouwen van sociaal contact en het vinden van betaald werk. Beide blijken moeilijk omdat er onbegrip is vanuit de maatschappij. Ook moeten ex-tbs’ers nu op eigen kracht wegblijven van risico’s als drugs, alcohol en verkeerde vrienden. Volgens forensisch psychiater Harry Beintema moeten we proberen hen niet te stigmatiseren:

Als je mensen stigmatiseert en uitsluit van de maatschappij is er een aantoonbaar verhoogd risico op delictgedrag.

Forensisch psychiater Harry Beintema

Is tbs een effectieve straf?

Gelukkig zijn er ook positieve verhalen over voormalig tbs’ers. In een interview in HP/De Tijd vertelt ex-tbs’er Bert van Agt over het nut van therapie: “Dat maakt een heel groot verschil, want als je niet weet waar jouw valkuil zit, dan val je er opnieuw in.” Ondanks een terugval na zijn vrijstelling, gaat het nu goed met hem: hij heeft werkt, bouwt nieuwe sociale contacten op en vermaakt zich met computers en countrydansen. Van Agt: “Ik wil nou eens gewoon léven, dat heb ik in het verleden eigenlijk niet gedaan."

In het kort

  • Terbeschikkingstelling is een bijzondere maatregel. Tbs is niet bedoeld als straf, maar als behandeling van misdadigers die (deels) ontoerekeningsvatbaar zijn vanwege psychische problemen.

  • Tbs is effectief als je kijkt naar de kans op herhaling van een delict oftewel recidive. Voormalig tbs’ers gaan minder vaak de fout in dan ex-gedetineerden.

  • Er zijn ook tbs’ers waarbij behandeling geen zin blijkt te hebben. Sommigen plegen tijdens verlof of na terugkeer in de maatschappij toch ernstige vergrijpen.

  • Bij anderen is de kliniek er op tijd bij. Als de kliniek constateert dat behandeling geen zin heeft, wordt een tbs-gestelde verplaatst naar de longstay-afdeling.

  • Verlof wordt niet zomaar afgegeven. Tbs-gestelden moeten eerst duidelijk vooruitgang hebben geboekt. Daarna wordt in fases meer vrijheid en zelfstandigheid toegewezen.

  • Leven na tbs valt veel voormalig tbs’ers zwaar. Vanuit de maatschappij is vaak weinig begrip. De belangrijkste doelen zijn om betaald werk te vinden, sociaal contact op te bouwen en risico’s te vermijden.

En je weet het!

Anderen het laten weten?

auteur

Door Saskia Wayenberg

Ook interessant om te weten